Simetri ve edebiyat klasik türk edebiyatında simetri ve görünümleri

Abstract

Doğada, sanatta, insanda, insanın günlük kullanımlarındaki ürünlerde var olan simetri, sanat yapıtlarında güzel olanı ortaya koyan bir unsurdur. Antik çağdan beri pek çok sanat eserinde orantı ve simetri unsurları kullanılmış, sanat eserinin güzelliği bunlarla ifade edilmiştir. Pek çok çeşidi olan simetrinin klasik Türk edebiyatında kullanım alanını çizmeyi hedefleyen bu çalışmada, klasik Türk edebiyatının manzum ve mensur eserlerinde simetrik unsurlar tespit edilmiştir. Klasik Türk şiirinde bir beyti oluşturan iki mısranın söz dizimi, cümleleri, cümlelerin öğeleri, kelimeler ve bu kelimelerin heceleri birinci ve ikinci mısrada birbirine denk biçimde oluşturulmuştur. Bazı örneklerde bu kelimelere getirilen eklerin de uyumlu olduğu görülür. Klasik Türk şiirinden simetriyi oluşturan en önemli etkenlerden bir tanesi şairlerin sözü son derece ölçülü kullanmalarıdır. Bu kullanıma şiirdeki vezin de destek vermiş, vezin sayesinde kelimelerin sayısı, hecesi ve bazı kullanımlarda türleri de birbirine denk olarak kullanılmıştır. Şiirde vezinle birlikte simetriyi sağlayan unsurlardan biri de söz sanatları olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle tekrir, aks, leff ü neşr gibi sanatlar simetriyi oluşturmuşlardır. Şiirin biçim özellikleri, beyitler halinde yazılması, vezin... dış yapıdaki uyumu, söz sanatları ise şiirin iç yapısındaki dengeyi meydana getirmiştir. Klasik Türk nesrinde ise simetriyi meydana getiren unsurlar, söz dizimi ve seciler olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle estetik nesirde birbirine uyumlu iki cümlenin secilerle bir araya getirilmesi onları şiir mısralarına benzetmiştir. Simetrik olarak kullanılan nesir cümlelerinde cümlelerin söz dizimi, cümle öğeleri, cümle öğelerini oluşturan söz grupları, kelimeler eşittir. Hatta bazı kullanımlarda kelimelerin yapısı, alıntılandığı dil, hece sayısı ve onlara getirilen ekler de simetriktir. Bütün bu özellikler nesir cümlelerini sanatsal ifade yollarına dönüştürmüş, onlara şiirselliği vermiştir. Simetri, hem kelime anlamında hem de kullanıldığı yerlerde güzel ile olan ilişkisi bakımından ele alınır. Klasik Türk nesrinde, özellikle estetik nesirde simetrik kullanımların nesirdeki estetik öğeleri ortaya çıkardığı düşünülmektedir.

The word symmetry used as symmétrie to mean proportion, the relation of pieces in the 16th century French language is derived from the words symmetria in Latin language, and symmetros in ancient Greek language. This word meant “to have common measure, proportionate, proper” in ancient Greek. The word is formed by the words syn- which underwent a phonetic change, meaning “together”, and the word metron meaning “measure”. Symmetry denotes perfect harmony, and balance. One of the meanings of this word is about beauty. Accordingly, symmetry means beauty associated with perfect harmony/proportion, or the beauty of figures by perfect harmony. According to this meaning of the word, symmetry is intertwined with aesthetics, and beauty. There are symmetry, and its uses in positive scientific fields such as nature, art, literature, mathematics, physics, chemistry, biology, shortly in everything that concerns man. Symmetry is not a concept special to modern people only in the history of mankind. In the history of humanity, it is possible to see signs of symmetry in the periods about which we have less information. Some of the objects made of stone, horn, and wood dating back to 140 000 years b.c. are symmetric, fine, and shaped well. Symmetry in literature is used in poetry mostly. The unity of sound, speech, harmony led to the use of some structures, and with the forms of poetry supporting these structures, symmetric uses appeared. In Classical Turkish Literature, the use of speech very carefully in the verse forms such as encomium, masnavi, gazel (ode) brought with it symmetry. The elements forming symmetry in poetry focuses on style and literary arts. Particularly, some literary arts such as tekrir, cinas, iştikak, aks, leff ü neşr used in poetry constitute sound, and meaning symmetry together with sound symmetry. The quatrade (murabba) that Yavuz Sultan Selim wrote to Shah Ismail is one of the best examples of sound symmetry. In this poem in which the same verses appear in syntagmatic and paradigmatic axis, the first verse is divided into four parts. The other verses are formed in line with this division in the first verse. For instance, in the syntagmatic axis, the place where the words of the first verse is located indicates the