Özet:
Modern dönem “İslamî Yenileşme” hareketleri, genellikle Osmanlı, Mısır ve Hint/Pakistan alt-kıtasındaki oluşumlarla bahse konu yapılır. Bu oluşumlardan büyük ölçüde etkilenmekle birlikte, kendine özgü yanlarıyla da dikkat çeken İdil-Ural Bölgesi yenilikçiliği, zaman ve zemini itibari ile farklı pratiklere tanıklık etmiştir. Bu çalışmamızda XIX. yüzyıldaki dinî düşüncelerin yeniden gözden geçirilmesi şeklinde başlayan İdil-Ural Tatar reform hareketini ele alarak bu hareketi savunmakla temayüz etmiş olan aydınlardan Rızaeddin b. Fahreddin’i inceleyeceğiz.
Birinci bölümde; İdil-Ural Müslümanları ve tarihi süreç ele alınacak, Müslümanların genel ve dinî durumlarına temas edilecek, özellikle Rızaeddin b. Fahreddin’in yaşadığı dönemde entelektüel çevreyle olan ilişkisine ve dönemin bazı meşhur aydınlarına yer verilecektir. İkinci bölümde; Rızaeddin b. Fahreddin’in hayatı, bazı önemli faaliyetleri ve ilmî kişiliği, sonrasında tespit edebildiğimiz kadarıyla fıkıh, kelam, tarih, biyografi ve eğitim gibi birçok alana dair yazdığı eserlerinden bahsedilecektir. Üçüncü bölümde; Rızaeddin b. Fahreddin’in usul ve füru’a ait bazı görüşlerine yer verilecek, bununla beraber bu görüşlerin Rusya Müslümanları özelinde sahadaki fıkhî pratiklerine değinilecektir. Sonuç kısmında ise yapmış olduğumuz çalışmadan elde edilen neticeler ifade edilecektir.
Dünyanın birçok bölgesinde Müslümanlar arasında görülen modernleşme ve ihya hareketi Rusya’da 1800’lü yıllardan 1920’lere kadar sürmüş ve bu hareket, sadece eğitim alanında değil, dinî alanda da etkili olmuştur.
Rızaeddin b. Fahreddin, Rusya Müslümanlarının dinî lideri olarak uzun yıllar kadılık ve müftülük görevlerinde bulunması sebebi ile “Cedîdcilik” Hareketi'nin tam da ortasında yer almış bir şahsiyettir. O, dönemin aydınlarından birçoğuyla bu hareket etrafında teşrîk-i mesâi ve fikir teâtîsinde bulunmuş, neticede İslam toplumuna kaybettiği gücü yeniden kazandırma hedefiyle batıda görüp takdir ettiği fikirlere İslam geleneği içinde referans aramıştır. Bulunduğu bölgenin farklı coğrafî şartlara sahip olması ve ülkedeki Bolşevik idaresinin siyasi çalkantılar yaşadığı bir dönemde dinî idareyi yürütmüş olması itibariyle Cedîd Hareketi’nin önemli simalarından kabul edilen Rızaeddin b. Fahreddin’in görev ve görüşleri önem arz etmektedir.
Rızaeddin b. Fahreddin, Çarlık Rusyası’nda yirmi yıl kadılık, komünizm döneminde de on üç yıl müftülük yaparak Müslümanların sesi ve nefesi olmaya çalışmış biri olmakla temayüz etmiştir. O, Müslümanların demir perde arkasında yetmiş yıl tutsak edilmesine karşılık tarih, biyografi, pedagoji, ahlak, edebiyat, İslami ilimler vb. muhtelif alanlarda yetmiş kadar eser vermiş, yüzlerce makale ve yazı yayınlamış, tarihten edebiyata, dinden eğitime kadar geniş bir yelpazede eserler verdiği için ansiklopedist bir kişi olarak nitelendirilmiştir. Aslında kendisi birçok fende kalem oynatmış biri olmakla beraber, hayatı daha çok (33 yıl) fıkıh, fetva ve kazâ görevleriyle geçmiştir.
Çalışmamızda hususiyle Rızaeddin b. Fahreddin’in fıkhî yönünü ele almamız, Müslümanlar açısından bulunduğu bölgenin coğrafî şartları ve ülke idaresinin siyasî refleksleri itibari ile özel oluşundandır. Rızaeddin b. Fahreddin hakkında yapılan daha önceki çalışmalarda hadisçiliği, dilciliği ve eğitimciliği ele alınmış olsa da üstlendiği görev ve faaliyetleri üzerinde ayrıca durulmamıştır. Kendi dönemi itibari ile Rusya Müslümanlarının dünya Müslümanlarından izole edilmiş yapısı ve bölgede yaşanan sosyolojik olaylar karşısındaki deneyim ve uygulamaları, İslam hukukunun ilke ve gayeleri açısından incelenmeye değer bir örneklik teşkil etmektedir. Elinizdeki bu kitap, “Rızaeddin B. Fahreddin ve Fıkhî Görüşleri” isimli yüksek lisans çalışmasının kisve-i tab’a bürünmüş halidir.
