İblis'in şüphelerine Molla Sadranın felsefi cevapları

Abstract

Bu makalede Şehristânî’nin (ö. 548/1153) el-Milel ve’n-Nihal adlı eserinde naklettiği İblis’e ait olduğu iddia edilen şüpheler, Molla Sadrâ’nın (ö. 1051/1640) yazdığı bir risale üzerinden konu edilecektir. Makaleyi önemli kılan şey, metafiziksel ilkelerin kelâm sahasında uygulanmasının bir örneğini incelemiş olmasıdır. İblis’in şüpheleri güncelliğini koruduğundan cevaplarının da güncellenmesi gerekmektedir. Sadrâ teist seviyede sorulan sorulara ancak metafizik çerçevede cevaplar verilmesi gerektiğini ima etmektedir. Sadrâ, İblis’in -meşhur olanın aksine- bilgisizliğinin kurbanı olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca İblis, evrende cari olan nedensellik yasasını ve mevcudâtın varlık piramidindeki sıralanış prensibini kavrayamamıştır. Bu şüpheler âlemin niçin var olduğuna ve başlangıcına dairdir. Bu şüphelere Molla Sadrâ’nın verdiği cevaplar; yaratılışın zorunluluğu, anlamı ve niçinliğini ele verebilecek mahiyettedir. “Niçin” sorusu, insanın anlam arayışını sağladığından din ve felsefenin de çıkış sorusudur. İblis’in sorduğu “niçin” soruları daha çok duyusal ve duygusal kökenliyken insanoğlunun “niçin” sorusu ise rasyonel kökenlidir. Bu makalede ileri sürülen temel sav, Zorunlu Varlık fikrinin idrakiyle âlemin keyfe keder bir takdirin sonucu değil de İlahi Zat’a bağlı zorunluluğun, aklın ve bilginin eseri olarak yaratıldığının kolayca anlaşıldığıdır. Ayrıca Âdem’in varlık piramidindeki üstün konumu ve bilgisinin fazlalığından dolayı halife olduğu da söylenebilir. İblis’in varlık mertebelerinin hepsini kuşatabilecek şümule sahip olmaması dolayısıyla İlahi Zat’ı tam olarak temsil etmesi mümkün değildir. Ve yine sadece vehme dayalı hükümler vermesi dolayısıyla İblis, yaratılışın sırrına erememiştir.