Risâle-i tegürmendçilik (değirmencilik risalesi)

Abstract

15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Türkistan coğrafyasının ortak yazı dili Çağatay Türkçesidir. Şincañ Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşayan Uygur Türklerinin Çağatay Türkçesiyle divan, mesnevi, tezkire ve risale gibi türlerde çok sayıda eser verdikleri bilinmektedir. Bu eserler içinde yaygınlığı ve sayısıyla en çok dikkat çeken ise geleneksel meslekleri konu alan risalelerdir. Yüzyıllarca sözlü gelenek aracılığıyla aktarılan geleneksel mesleklere ilişkin bilgi ve tecrübeler, özellikle 18. ve 19. yüzyılda Çağatay yazı dilinde “risale” adıyla yazıya geçirilmiştir. Temelde sözlü gelenek ve kaynaklardan beslenen risale yazma geleneğinin çok yaygın olduğu Uygur Türklerinde, geleneksel mesleklerin ve bunların yasası olarak tanımlayabileceğimiz risalelerin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Ancak yaptığımız araştırmalarda, farklı ülkelerdeki kütüphane kataloglarında 40 mesleğe ilişkin 120 civarında risale tespit etmiş bulunmaktayız. “Risale” olarak adlandırılan eserler, genellikle 13 cm uzunluğunda, 9 cm genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek nitelikteki el yazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı, çobanlık, sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin ortaya çıkışını, mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması gereken kuralları ve icra sırasında okunması gereken ayet ve duaları içeren eserlerdir. Çağatay Türkçesiyle Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan gibi şehirlerde kaleme alınan el yazma eserlerin büyük bir kısmı 19.-20. yüzyılda misyoner, seyyah ve araştırıcılar tarafından toplanarak farklı ülkelere götürülmüştür. Günümüzde geleneksel meslekleri konu alan ve Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan risaleler başta Lund Üniversitesi Kütüphanesi (İsveç) olmak üzere Rusya Bilimler Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Fransız Bilimler Akademisi Kütüphanesi, Şincañ Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler İşhanesi ve İktisadi Fenler Akademisi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Ayrıca Japon araştırıcıların yanı sıra Kaşgar, Hoten, Yarkent, Turfan ve Ürümçi’de yaşayan kişilerin şahsi kütüphanelerinde de bu eserlerden bazıları bulunmaktadır. Uygurlara ait geleneksel meslekleri konu alan çalışmaların daha çok Çin ve Japonya’da yapıldığını görmekteyiz. Bu eserlerin Türk kültür tarihi ve Çağatay Türkçesi araştırmalarında önemli veriler sunacağını dikkate alarak “Çağatay Türkçesiyle Yazılan ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin Araştırılması, İncelenmesi ve Yayımlanması” başlığını taşıyan bir proje hazırladık. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projesi Birimi tarafından desteklenmesi kararlaştırılan projeyi (NEÜBAP 16S14 Nolu Proje) hayata geçirdik. Proje kapsamında geleneksel meslekleri konu alan risaleler, mesleğin ortaya çıkışı ve icrası, yaratım ve aktarım süreçleri, risalelerin içerik ve işlev özellikleri gibi açılardan incelenmiştir. Elinizdeki “Risāle-i Tegürmendçilik (Değirmencilik Risalesi)” adlı çalışma, söz konusu projenin ilk eseridir. Uygurlar, değirmen için “tügmen”, değirmencilik mesleği için ise “tügmençilik” ifadesini kullanmaktadır. Uygurlarda bilinen en eski değirmen, yarğunçak adı verilen el değirmenleridir. En eski dönemde kullanılan ve her ailenin evinde bulunan bu değirmenler buğday, mısır, arpa ve burçak gibi hububatları öğütmek için kullanılmıştır. Günümüzde bunların kullanım alanları azalmakla birlikte özellikle köy ve mezralarda az da olsa eski işlevini devam ettirmektedir. Bugün Uygurlar arasında elektrik ile çalışan değirmenler yaygın olmakla birilikte su ile çalışan ve geleneksel yöntemlerle un öğüten değirmenler mevcuttur. Değirmenler kurulduğu mahallerin ad almasında da etkili olmuştur. Kaşgar, Hoten, Yarkent gibi şehirlerdeki “Tügmenbaşı, Beştügmen, Yakatügmen, Tügmenarık” mahalleleri bunlardan bazılarıdır. Çalışmanın Giriş kısmında risale kavramı ve Çağatay Türkçesiyle yazılmış risalelerin genel özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. 1.Bölüm’de gelenek, geleneksel meslek ve mesleki örgütlenme konuları üzerinde durulmuştur. 2. Bölüm’de Uygurlarda risalecilik geleneği ve risalelerin özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. 3.Bölüm’de, Türk kültüründe değirmenciliğin yer ve önemi üzerinde durulmuştur. 4. Bölüm’de çalışmanın asıl konusunu oluşturan Risale-i Tegürmendçilik (Değirmencilik Risalesi) isimli eserin içerik ve işlev özellikleri tanıtılıp değerlendirilmiştir. 5. Bölüm’de çalışmaya konu olan eserin transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. Çalışma Dizin ve Sözlük, Sonuç, Kaynaklar ve Faksimile Metin ile tamamlanmıştır.