Uygur Türklerinde törenler ve bayramlar

Abstract

Tarih boyunca birçok Türk kavminin yaşadığı, çeşitli kültürlerin ve dinlerin buluştuğu merkezî bir bölgede yer alan Doğu Türkistan toprakları, Türk kültürünün oluşması ve gelişmesinde büyük bir öneme sahiptir. Binlerce yıllık tarihî gelişim süreci içinde Uygur Türkleri yaşadıkları bu coğrafya nedeniyle çeşitli kavimlerin ve milletlerin mücadelelerine tanıklık etmiş, farklı din ve inançları kabul etmenin yanı sıra bunların yayılmasında etkin rol almış, yerleşik hayata erken dönemde geçmeleri nedeniyle de dil, edebiyat, sanat ve mimarî gibi alanlarda köklü ve zengin bir kültürel birikime sahip olmuşlardır. Uygur Türklerinin kültürel yapısı, tarihî tabakalara ve kültürel katmanlara sahip bir özellik taşımaktadır. Bu kültürel zenginlik, onların yaşam biçimlerine, inanç sistemlerine, geleneklerine ve bütün bunların etkisiyle şekillenen tören ve bayramlarına da yansımıştır. Bu noktada tören ve bayramlar, onların sosyal hayatını ve kültürel yapılarını en iyi yansıtan ve geçmişten günümüze taşıyan değerlerin başında gelmektedir. Uygur Türklerinin kültür zenginliği içinde doğum, düğün ve ölüm âdetlerinin yanı sıra mevsim değişimlerini ve dinî anlayışları temel alan tören ve bayramlar ile meşrepler, sosyal hayatın içinde önemli bir yer tutmaktadır. Tarihin en eski dönemlerinde Türk mitik inanç ve düşünce sistemine bağlı olarak ortaya çıkan bu tören ve bayramlar, zamanla farklı dinî inanış ve kültürlerin tesiriyle daha da zenginleşmiş, her dönemde yeni anlam ve işlevler yüklenerek günümüze kadar gelmiştir. Bireyin sosyalleşmesi, aile ve akrabalar arasında birlik ve bütünlüğü pekiştirme, toplumsal dayanışma, kardeşlik ve millet olma bilincini sağlama gibi işlevler üstlenen bu bayram ve törenler, günümüzde Çin’in yoğun baskı ve zulmüne maruz kalan Uygur Türklerinin millî kimliğini koruması ve gelecek nesillere aktarması açısından daha büyük bir öneme sahiptir. “Uygur Türklerinde Törenler ve Bayramlar” isimli bu çalışma, Uygur Türkleri arasında doğum, sünnet, düğün, ölüm, meşrep, dinî ve millî bayramlara ilişkin inanış ve ritüellerin neler olduğu, bu inanış ve ritüellerin mitik, tarihî, kültürel ve dinî temelleri, dönemlere göre bunlara yüklenen anlam ve işlevlerin tespit ve tahlilini konu etmektedir. Türkiye’de Uygur Türklerinin tören ve bayramlarını konu alan çalışmaların birkaç makaleyle sınırlı olması böyle bir çalışmanın yapılmasını zaruri kılmıştır. Ayrıca bu çalışma yapılırken geniş bir sahada yaşama imkânı bulan Türk kültürünün geçirdiği safhaları tespit ederek, bu safhalarda etkili olan inanç ve dinleri ortaya koymak, Anadolu’da ve diğer Türk boyları arasındaki benzer çalışmalara katkı sunmak, Türk kültürünün devamlılığını sağlayan unsurları göstermek de amaçlanmıştır. Konuyu önemli kılan bir diğer unsur ise, Uygur Türklerinin tarih boyunca farklı dinlerin ve inançların etkisi altında kalması, bu bağlamda diğer Türk boylarıyla karşılaştırıldığında farklılık arz etmesi, kültürel açıdan da kendilerine has özellikler barındırmasıdır. Çalışmanın Giriş kısmında, Uygur Türklerinin tarihî ve dinî hayatı hakkından kısaca bilgi verilerek, geleneklerin ortaya çıkmasında etkili olan tarihî dönemler ve sosyo-kültürel amiller tespit edilmeye çalışılmıştır. Böylece çalışmanın konusunu oluşturan kültürel yapının inşa edildiği tarihî zemin ve dinî unsurlar ana hatlarıyla ortaya konulmak istenmiştir. Birinci Bölümde; Uygur Türklerinin doğumla ilgili inanış ve ritüelleri, doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası olmak üzere üç alt başlıkta tanıtılıp değerlendirilmiş; bu inanış ve ritüeller yer yer diğer Türk boylarının inanış ve ritüelleriyle mukayese edilerek benzer ve farklı yönler ortaya konulmuştur. Ayrıca bu benzerlikler ve farklılıkların ortaya çıkış nedenleri üzerinde durularak, Uygur Türklerinin kültürünün nasıl bir değişim çizgisi izlediği, bu farklılıklara rağmen Türk kültürünün temel dinamiklerinin değişmediği tespit edilmiştir. Çalışmanın İkinci Bölümünde Uygur Türklerinin düğün törenlerine yer verilmiştir. Bu bölümde, düğün hazırlıklarından başlanarak düğün töreni sonrasına kadar yapılan çeşitli ritüeller ve bunların ardında yatan inanışlar tespit edilmiş, bu tespitler incelenerek yaratım ve aktarımda meydana gelen değişim ve dönüşümler ortaya konmuştur. İnsanoğlunun karşısında çaresiz kaldığı ölüm olayı ve buna bağlı inanç ve pratiklerin Uygur Türkleri arasında nasıl vuku bulduğu, ölüm olayının ardından yakıların ağıtların özelliklerinin neler olduğu konusu üzerinde durulan “Üçüncü Bölüm”de, ritüeller, köken, anlam ve işlev bakımından incelenmiştir. Bu bölümde, Uygur Türklerinin tarihî dönemler içerisinde ortaya koydukları mezar şekilleri hakkında da bilgi verilmiştir. Dördüncü Bölümde ise, Uygur Türkleri arasında kutlanan diğer tören ve bayramların ortaya çıkışı, temel özellikleri, bölgelere göre adlandırılması ele alınmıştır. Ayrıca Uygur meşreplerinin genel özellikleri, türleri, meşreplerde oynanan oyunlar ve verilen cezalar da bu bölümde tanıtılıp değerlendirilmiştir. Çalışmada her bölümün sonunda konuyla ilgili değerlendirmeler yapılmıştır. Bu kısımlarda, tespit edilen unsurların Türk kültüründeki yeri ve önemi, tarihî derinliğine ve coğrafî genişliğine incelenmiştir. Bu şekilde Uygur Türklerinin tören ve bayramlarına ilişkin kültürel unsurların değişim, dönüşüm ve devamlılığın ne şekilde sağlandığı belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın Sonuç kısmında ise her bölümün sonunda yapılan tespitler ve elde edilen bulgular toplu olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonunda ise, kullanılan kaynakların yer aldığı Kaynakça ve Dizin kısımlarına yer verilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanması sırasında gözden kaçan bazı eksikliklerin olduğu muhakkaktır. Ancak Uygur Türklerinin günümüzde Türkiye’nin 2,5 katı büyüklüğe sahip bir coğrafyada yaşadıkları ve bölgelere göre bazı farklılıkların olduğu göz önüne alındığında bu durum kaçınılmazdır. Lakin biz çalışmamızda, zaman zaman bu farkları belirtmekle birlikte, daha çok ortak özellikleri tespit edip değerlendirmeye çalıştık. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında fikirleriyle ve teşvikleriyle desteklerini esirmeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Fikret Türkmen’e, çalışmamızın çerçevesinin oluşmasında fikirleriyle destek olan hocalarım Prof. Dr. Metin Ekici ve Prof. Dr. Alimcan İnayet’e, kitabın her aşamasında emeğini ve desteğini esirgemeyen hocam Doç. Dr. Mustafa Arslan’a teşekkürü bir borç bilirim.