Türk kültüründe yönler ve sağ-sol algısı

Abstract

Bu çalışma, Türklerin kültürel özelliklerini ve bu özelliklerin her bir parçasında yönlerin ve sağ-sol algısının etkilerini ele almaktadır. Evrenin nasıl yaratıldığını sorgulayan ve bu süreci mantıklı bir zemine oturtma arayışında olan Türkler, tarihi akış içinde kozmolojilerini şekillendirmişlerdir. Bu aşamada yönlerin diğer simgesel unsurlarla ilişkilerini ortaya koyarak bütüncül bir bakış açısı yakalamışlardır. Türk kozmolojisine hâkim olan evrenselci dikotomide, ayrıştırıcı değil bütünleyici yaklaşım söz konusudur. Gök ve yer birbirini tamamlayan iki unsur olarak değerlendirilmektedir. Şamanist dünya görüşünde ise üçlü evren telakkisi yer almaktadır. Gök ve yere kutsiyet atfedilirken yer altı, karanlık ve kötü ruhların egemenliği altında olduğu için kutsiyetten uzaktır. Türk kozmolojisinde evrenselci dikotomi ile üçlü evren anlayışı, yönlerin belirlenmesinde etkili olmaktadır. Evrenin dikey ve yatay modeli dört yön tasarımıyla algılanmaktadır. Yönlerin anlamlandırılmasında diğer ana etmen güneşin günlük ve yıllık hareketine dayanmaktadır. Evrenin dikey algılanışında; Tanrı makamı olarak düşünülen gök, kutsiyetin kaynağı olması bakımından (yukarı) kutsal, canlıların ve yer-subların olduğuna inanılan yeryüzü (orta) kutsal, kötü ruhların hakimiyet alanı olan yer altı (aşağı) ise kutsal dışı kabul edilmektedir. Evrenin yatay algılanışında yön tayini yaparken yüzünü güneşe yani doğuya dönerek yapan Türkler için sağ tarafta güney, sol tarafta kuzey yer almaktadır. Yönler; renk, hayvan, mevsim, zaman dilimi, element, gezegen gibi unsurlar ile ilişkilendirilmiştir. Bu simgesel unsurlarla birlikte yönlere yüklenen anlamlar, sağ-sol algısını beraberinde getirmektedir. Sağ-sol algısı günlük yaşamdaki hareketler üzerinde şekillendirici rol oynamaktadır. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde Türk kozmolojisi, yönler ve yönlerin ilişkili olduğu unsurlar ele alınmış olup yön ve simgesel unsurların ilişkileri detaylı şekilde incelenmiştir. İkinci bölümde yönlerden hareketle sağ-sol algısının temelleri, ritüellere yansıma şekilleri ve siyasi yaşamdaki rollerine yer verilmiştir.

This study deals with the cultural characteristics of Turks and the effects of directions and right-left perception in each part of these features. The Turks, who question how the universe was created and seek to put this process on a logical basis, have shaped their cosmology in the course of history. At this stage, they have captured a holistic perspective by revealing the relations of the directions with other symbolic elements. In the universalist dichotomy that dominates Turkish cosmology, there is an integrative approach rather than a divisive one. The sky and the earth are considered as two elements that complement each other. In the shamanist worldview, there is the concept of triple universe. While sanctity is attributed to the sky and the earth, the underground is far from holiness because it is under the rule of darkness and evil spirits. In Turkish cosmology, the universalist dichotomy and the triple universe understanding are effective in determining the directions. The vertical and horizontal model of the universe is perceived by its four-direction design. The other main factor in making sense of the directions is based on the daily and annual movement of the sun. In the vertical perception of the universe, the sky, which is thought to be the seat of God, is considered sacred in terms of being the source of holiness (upper), the earth (middle), which is believed to be the living things and earth-subs, is considered holy, and the underground (lower), which is the domain of evil spirits, is considered unholy. For Turks, who turn their faces to the sun, that is to the east, while determining the direction in the horizontal perception of the universe, south is on the right and north is on the left. directions. It is associated with elements such as color, animal, season, time zone, element, planet. Along with these symbolic elements, the meanings attributed to the directions bring along the perception of right-left. Right-left perception plays a shaping role on movements in daily life. The study consists of two parts. In the first part of the study, Turkish cosmology, aspects and the elements related to the aspects were discussed and the relations of the direction and symbolic elements were examined in detail. In the second part, the foundations of right-left perception, its reflection on rituals and its role in political life are given.