15. yüzyıldan 20. yüzyıl başlarına kadar Türkistan coğrafyasının ortak yazı dili Çağatay Türkçesidir. Doğu Türkistan coğrafyasında yaşayan Uygur Türklerinin Çağatay Türkçesiyle divan, mesnevi, tezkire ve risale gibi türlerde çok sayıda eser verdikleri bilinmektedir. Bu eserler içinde yaygınlığı ve sayısıyla en çok dikkat çeken ise geleneksel meslekleri konu alan risalelerdir. Yüzyıllarca sözlü gelenek aracılığıyla aktarılan geleneksel mesleklere ilişkin bilgi ve tecrübeler, özellikle 18. ve 19. yüzyılda Çağatay yazı dilinde “risale” adıyla yazıya geçirilmiştir. Temelde sözlü gelenek ve kaynaklardan beslenen risale yazma geleneğinin çok yaygın olduğu Uygur Türklerinde, geleneksel mesleklerin ve bunların yasası olarak tanımlayabileceğimiz risalelerin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Ancak yaptığımız ön araştırmada, farklı ülkelerdeki kütüphane kataloglarında 40 mesleğe ilişkin 120 civarında risale tespit etmiş bulunmaktayız.
“Risale” olarak adlandırılan eserler, genellikle 13 cm uzunluğunda, 9 cm genişliğinde ve daha çok cepte taşınabilecek nitelikteki el yazmalarıdır. Bunlar çiftçilik, tüccarlık, ağaç oymacılığı, çobanlık, sepetçilik, çömlekçilik, dericilik, aşçılık gibi mesleklerin ortaya çıkışını, mesleğin pirlerini, mesleği icra edenlerin uyması gereken kuralları ve icra sırasında okunması gereken ayet ve duaları içeren eserlerdir.
Çağatay Türkçesiyle Kaşgar, Hoten, Yarkent, Kumul ve Turfan gibi şehirlerde kaleme alınan el yazma eserlerin büyük bir kısmı 19-20. yüzyılda misyoner, seyyah ve araştırıcılar tarafından toplanarak farklı ülkelere götürülmüştür. Günümüzde geleneksel meslekleri konu alan ve Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan risaleler başta Lund Üniversitesi Kütüphanesi (İsveç) olmak üzere Rusya Bilimler Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesi, Fransa Bilimler Akademisi Kütüphanesi, Şincañ Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler İşhanesi ve İktisadi Fenler Akademisi Kütüphanesi (Çin)’nde bulunmaktadır. Ayrıca Japon araştırıcıların yanı sıra Kaşgar, Hoten, Yarkent, Turfan ve Ürümçi’de yaşayan kişilerin şahsi kütüphanelerinde de bu eserlerden bazıları bulunmaktadır. Yaptığımız ön araştırmada, bu eserlerin bulunduğu kütüphaneler ile katalog numaraları tespit edilmiş ve bir kısmı da temin edilmiştir.
Proje kapsamında geleneksel meslekleri konu alan risalelerden bugüne kadar temin ettiklerimizin yanı sıra yukarıda zikredilen kütüphanelerde bulunan diğer risaleler araştırılarak temin edilecek, karşılaştırmalı olarak dil bilimi ve halk bilimi açısından incelenecektir. Bir mesleği konu alan risaleler dil bilimi ve halk bilimi (mesleğin ortaya çıkışı ve icrası, yaratım ve aktarım süreçleri, risalelerin içerik ve işlev özellikleri vb.) açısından incelendikten sonra kitap olarak yayımlanacaktır.
Abstract
Chagatay Turkish had been common written language of Turkistan geography from 15th century to the early 20th century. It is known that Uyghur Turks living in East Turkestan geography gave lots of artifacts, such as dewan, masnavi, collection of biographies and leaflet with Chagatay Turkish. Leaflets related to traditional occupations attract the most attention in terms of prevalence and order among these artifacts. Especially, information and experiences related to traditional occupations transmitted through oral tradition has been written by name “risale” with Chagatay literature language in the 18th and 19th centuries. Leaflet writing convention is very common in Uyghur Turks. Number of traditional occupations and leaflets which can be defined as the law of the these are not known exactly. But, it is seen in preliminary investigation conducted that there are around 120 leaflets with regard to 40 occupations in library catalogs in different countries.
Generally, artifacts as called “leaflet” are 13 cm long and 9 cm wide; and they are manuscripts which mostly is able to carry in a pocket. These are artifacts which include the emergence of occupations such as commerce, xylography, sheepherding, basketry, pottery, leather trade and cookery; the masters of occupation; rules must be followed by those who exercised occupation; verse and prayers must be read during execution. A large part of the manuscripts which were written with Chagatay Turkish in cities such as Kasgar, Hoten, Yarkent, Kumul and Turfan were taken collected by missionaries, travelers and the investigators to different countries in 19th and 20th century. Today, leaflets with Chagatay Turkish and related to traditional occupations have occupied in the Lund University Library (Sweden), in the Library of the Institute of Oriental Studies of the Russian Academy of Sciences, in the Library of the French Academy of Sciences, in the Office Block of Antiquities of the Xinjiang Uygur Autonomous Region and in the Library of Academy of Economic Sciences. Also, some of these works are available in their personal libraries of people living in Kashar, Hoten, Yarkent, Turfan and Urumci as well as Japanese researchers. In preliminary investigation, libraries where there are these artifacts and catalog numbers has been identified and some of them have also provided.
Within the scope of the project, other leaflets found in libraries before mentioned as well as leaflets which were provided to date related to traditional occupations will be obtained by investigated and these will be comparatively examined in terms of linguistics and folklore. First, copies including a occupation will be examined with regard to emergence and exercise of the occupation, creation and transfer processes of the occupation, content and functionality features of leaflets, etc. and later they will be published as a book.