XIX. Yüzyılda Fergana Vadisi ve büyük güçlerin hakimiyet mücadelesi

Abstract

Fergana Vadisi, kuzeyden Tanrı Dağları'nın Çotkal silsilesiyle, kuzey doğudan Fergana Dağları'yla, güney yönünden Alay ve Türkistan Dağları'yla çevrilmiş korunaklı bir yerdir. Tarihi süreçte İskitler, Moğollar, Sartlar, Soğdlar gibi birçok kavimlerin yaşadığı Fergana Vadisi'nde, Göktürkler zamanında Türk halklarının sayısında yoğun bir artışın olduğu kaynaklardan bilinmektedir. Çeşitli devletlerin hâkimiyet sahası içerisinde kalan vadi, Timurlular döneminde uzun sayılabilecek bir süre istikrar yaşamıştır. Vadi, XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyılın başlarına kadar Buhara Hanlığı'na bağlı olarak kalmıştır. XVIII. yüzyılda Hokand Hanlığı'nın kurulmasıyla el değiştiren vadi, Buhara ve Hokand Hanlıkları arasında sık sık mücadele sahası olmuştur. Birbirleriyle mücadeleye tutuşan Türkistan Hanlıkları, etraflarını saran Rusya gibi büyük devletlerin politikalarını fark edememişlerdir. Bu mücadeleler onların güç kaybetmelerine ve ellerinde olanı da yitirmelerine sebep olmuştur. Sıcak denizlere inme politikasını üç koldan gerçekleştirmeye çalışan Rusya, diğer iki koldan (Balkanlar ve Kafkaslar) güneye inemediği için Türkistan coğrafyasını yegâne hedef olarak görmüştür. Hindistan'daki sömürülerini korumak için yoğun bir diplomasi mücadelesi veren İngiltere, Rusya'nın yayılma siyasetinin karşısındaki en dikkat çeken muhalefetti. İki büyük güç arasındaki "Gölgeler Oyunu"nun kazananı Rusya olmuştur. İngiltere ise Afganistan'ın tampon bölge olmasından duyduğu memnuniyet ile Rusya'nın yayılma siyasetine göz yummuştur. Şöyle ki; XIX. yüzyıl boyunca Hokand Hanlığı sınırları içerisinde olan Fergana Vadisi, 1876'ya gelindiği zaman Rusya'nın hâkimiyetine geçmiştir. Hammadde ve pazar arayışı içerisinde olan Rusya, Fergana Vadisi'nin yeraltı ve yerüstü zenginliklerini yaklaşık olarak 100 yıl boyunca Rusya'ya taşımıştır. Bölge tarihine baktığımız zaman, Fergana Vadisi'nde Türk kültürü ve İslam medeniyetinin hâkim durumda olduğu görülmektedir. İslâm kültürü ve tarikatları, vadide yoğun bir şekilde varlığını yüzyıllarca sürdürmüştür. Hatta bölgede, zaman zaman tarikatlar siyasette belirleyici bir unsur olmuştur. Bu bağlamda, Saçlı İşanlar Tarikatı (Yesevilik tarikatının bir kolu) mensubu olan Dükçü İşan'ın ayaklanması XIX. yüzyıl Fergana tarihine damgasını vuran önemli tarihi olaylardan birisidir.

The Fergana Valley is a sheltered place surrounded by the Çotkal range of the Tian Shan Mountains (Tengri Tagh) in the north, comprising the Ferghana Mountains in the north, the Alay and Turkestan Mountains in the south. The Ferghana Valley where many tribes lived such as Scythians, Mongols, Sikes, Sogdler, is known from the sources of time with an intense increase in the number of Turkish peoples during the The Turkic Khaganate (Göktürk Khaganate) period. The valley, which was within the sphere of dominance of the various states, had a long period of stability during the Timurid period. The valley remained attached to the Bukhara Khanate from the 16th century until the beginning of the 18th century. The valley, which changed hands with the establishment of the Hokand Khanate in the 18th century, often became a field of struggle between the Bukhara and Hokand Khanates. The Turkestan Khanates, struggling against each other, could not realize the policies of the great states such as Russia surrounding them. These struggles have caused them to lose power and lose what is in their hands. Russia, trying to realize the policy of accessing into the warm seas from three branches, considered Turkestan geography as its sole target because it could not reach south from the other two branches (Balkans and Caucasus). The England, which struggled with intense diplomacy in order to protect its colonies in India, was the most noteworthy opposition to Russia's policy of expansion. Russia was the winner of the "Game of Shadows" which took place between two major powers. Britain, on the other hand, welcomed Russia's expansion policy with the satisfaction of Afghanistan being a buffer zone. Namely; Fergana Valley, which was within the borders of Hokand Khanate during the nineteenth century, was dominated by Russia in 1876. Russia that had been in search of raw materials and markets moved the underground and aboveground riches of the Fergana Valley to Russia for approximately 100 years. When we look at the history of the region, it is seen that the Turkish culture and the Islamic civilization are dominant in the Fergana Valley. The Islamic culture and sects have continued its existence intensely for centuries in the valley. In fact, in the region, from time to time the sects were a decisive factor in politics. In this context, the uprising of "Dükçü İşan" (1898), a member of the branch of the "Saçlı İşanlar Sect" (a branch of the Yesevism Sect), was one of the important historical events that marked the 19th century Ferghana history.