Türkiye Türkçesi ve ağızlarındaki -(s)xn geri yapısı üzerine

Abstract

Eski Türkçede, bilhassa Orhon Türkçesinde işlek olarak kullanılan ve durum ekleri arasında yön gösterme (directive) işleviyle tanımlanan -GArU, ilgili dönemin ardından işlevselliğini yitirmiştir. Ekin kökeni ve yapısıyla ilgili olarak araştırmacılar arasında bir uzlaşı bulunmamaktadır ve ek, işlev(ler)i dolayısıyla farklı kategoriler altında değerlendirilebilmektedir. Günümüzde, kodlanmış hiçbir Türkçe varyantta işlevsel görünüm arz etmeyen bu ek, Türkiye Türkçesinde dışarı, içeri, ileri, yukarı gibi birkaç donuklaşmış örnekte, tarihsel sürece uygun ses değişmelerini barındırır bir şekilde yer almaktadır. Bu çalışmada, tarihsel süreçte -GArU ekinin kullanım alanı ve işlevleriyle ilgili genel bilgiler aktarıldıktan sonra günümüzdeki görünümlerine ve kalıntılarına temas edilerek Türkiye Türkçesinde ve ağızlarında yer alan gerisin geri, arkasın geri, ardın geri, götün geri, kıçın geri, sırtın geri vb. yapılar oluşum ve anlam özellikleri yönüyle incelenecektir. Ardından, sözdizimsel roller açısından zarf işlevli çıktılar türeten bu yapısal şablondaki [geri, art, arka] anlambirimciklerini barındıran bir sözlüksel unsur, daha çok üçüncü tekil şahıs iyelik işaretleyicisi olarak tanımlanan -(s)X ve işlevi belirsizlik taşıyan -n ile birleşen geri unsurunun Eski Türkçe -GArU ekinin bir kalıntısı mı, edatlaşmış bir sözlükbirim mi yoksa farklı nitelikte bir unsur mu olduğu konusu tartışılacaktır.

-GArU, which is one of the case markers defined for its directive aspect and used mostly in Old Turkic, more particularly in Orkhon Turkic, had ceased its productivity and functionality after the relevant period. There is no consensus on the origin of the suffix and its structure, and it can be evaluated under different categories because of its function(s). This suffix offers no productivity in any codified Turkic variant but preserved in some fossilized examples like dışarı, içeri, ileri, yukarı involving appropriate historical-phonological changes in Modern Turkish. In the present study, areas of usage and functions of the suffix -GArU will be touched upon, then the constructions such as gerisin geri, arkasın geri, ardın geri, götün geri, kıçın geri, sırtın geri that can be found in Modern Turkish and its dialects, will be examined regarding their structural and semantic properties. Thereafter, the constituent geri will be studied in the related structural pattern which produces adverbial outputs, as well as the lexical item having semantic contents [back, backward, rear], -(s)X which is mostly considered third person possessive suffix and concatenates with ambiguous -n. It will be argued, whether the constituent geri is a remnant of the Old Turkic suffix -GArU or expanded as a postposition or it has a different quality.