Erken Bizans’ta bir kişisel dindarlık objesi ve yakarış duaları: Nysa Enkolpion’u

Abstract

Batı Anadolu’da Aşağı Menderes vadisinin önemli kentlerinden biri olan Nysa, hem İç Anadolu ile Karia ve Ionia’nın kent merkezleri arasındaki antik ulaşım ağında hem de Geç Antik Dönem'de Anadolu’yu "Kutsal Topraklar"a bağlayan hacı yolu üzerinde önemli bir konumdadır. Nysa’nın Roma Dönemi yerleşimine ilişkin kapsamlı araştırmalara karşın, antik kentin Erken Bizans sanatı ve mima- risine dair çalışmalar 2015 öncesinde oldukça sınırlı kalmıştır. 20. yüzyılın başında, Bizans eserleri üzerine birkaç sınırlı çalışma, bazı Bizans yapılarının yerlerinden söz etmesine karşın kentin Bizans kalıntıları hiç araştırılmamış ve kazılmamıştır. Geçen dört kazı sezonu üzerine, Erken Bizans mima- risi ve sanatsal üretimine ilişkin birkaç önemli veri ortaya çıkarılmış ve pek çok dikkate değer yeni keşif gün ışığına kavuşmuştur. Bu makale, bu yeni buluntular arasında Nysa’da 2017 arkeolojik kazı sezonunda keşfedilen altın bir enkolpion'a odaklanır. Haç biçimli enkolpion iki uç uca lehimlenmiş parçadan oluşur. Kabartma tekniğindeki ön yüzde, haçın her bir kolu damla motifiyle ve merkezi ise bir haçla dekore edilmiştir. Arka yüzde, her bir haç kolunun ucunda, ����������ύριε βοήθη το/βοήθει τω σω δούλω/δούλω σου Τρύφωη[νος] (?) “Tanrım, hizmetkarın Tryphonos’a yardım et” biçiminde okunabi- lecek birer haç monogram vardır. Enkolpion üslup ve teknik bakımdan, bilinen Erken Bizans altın haç pendantlarıyla bazı dikkate değer benzerlikler gösterir; nesnenin bulunduğu dorik sütunlu yapının arkeolojik konteksti de aynı kronolojik aralığı verdiğinden enkolpion için 6. ve 7. yüzyılları önerebiliriz. Bizans enkolpion'ları, onları takanlar için, dindar Bizans toplumunun bireysel ibadet biçimleri arasında bulunan ve kötü ruhlardan, türlü türlü felaketlerden ve hastalıklardan koruma işlevi olan olan mus- kalara ve nazara olan inancın önemini yansıtır. Nysa enkolpion’unun üzerindeki yazı da kuşkusuz sahibinin bireysel yakarışını ifade eder. Günümüze ulaşan Erken Bizans altın haç enkolpion'ların azlığı düşünüldüğünde, Nysa’nın altın pendantı, hem Erken Bizans Nysa'sının sosyal yapısını, hem de daha geniş çerçevede Erken Bizans dünyasının bireysel ve mahrem olan ibadete ilişkin sanatsal üretimini anlamamız için önemli yeni bir kanıttır.