Molla Sadrâ’nın tenâsüh eleştirisi

Abstract

Bu makalenin konusu, Molla Sadrâ’nın tenâsüh düşüncesine yönelttiği eleştirileri araştırmaktır. Sadrâ, bu meseleyle ilgili olarak kendisinden önce kullanılan aleyhte delillere bazı deliller eklemeyi başarmıştır. Tenâsüh inancına dair ciddi eleştiriler getiren Sadrâ, bir taraftan Aristocu Meşşâî Felsefeyi takip etmekteyken diğer taraftan da Eflâtun’un yanlış anlaşıldığını savunmuştur. Çalışmayı önemi kılan noktalardan birisi, Sadrâ’nın da ispatlamaya çalıştığı ahiretteki cismanî diriliş ile tenâsüh arasındaki ayrımları belirginleştirme gayretidir. Ayrıca Sadrâ’nın madde-suret öğretisini tenâsüh konusuna uygulamış olması da önemlidir. Tenâsüh düşüncesinin çıkış nedeni nefsin maddeden kopuk ve ayrık bir varoluşa sahip olduğu anlayışı ve insanın eylemlerinden sorumlu olmasını gerektiren nedensellik fikridir. Sadrâ’ya göre, nefisler bedenleriyle beraber varoluşlarını gerçekleştirdiği için bir bedenin ancak bir nefsi olabilir. Nefsin fiilî olarak kendisini gerçekleştirmesinden sonra başka bir bedende bilkuvvelik niteliği kazanması imkânsızdır. Ayrıca nefsin bedeni terk edip başka bir bedene geçmesi, dolayısıyla bir bedende iki nefsin beraberce yer etmesi gerekecektir ki, bunun gerçekleşmesi söz konusu olamaz. Ancak nefsin berzah ve ahiret âleminin varoluş şartlarında kendince bir bedene kavuşması mümkündür. Bu aynı zamanda cismânî haşrin bir tür ifadesi olmakla birlikte, bazı müşkülatlardan hâli değildir. Şu halde yeniden diriliş bir tür tenasüh olarak değerlendirilemez. Çünkü yeniden diriliş, nefsin kendisinde oluşturduğu fiili varoluş şartlarına bağlıdır. Hâlbuki tenasühte böyle bir kayıt öngörülmez.

The aim of this article is to investigate the criticisms made by Mulla Sadrâ against the belief of reincarnation (tanâsukh). Sadrâ has managed to add some new evidence to the evidences produced before him. Sadrâ, making serious criticisms about the belief of reincarnation, followed the Aristotelian Peripatetic philosophy on the one hand, and argued that Plato was misunderstood on the other hand. One of the things that make this study important is the explanations made for Sadrâ’s effort to clarify the distinctions between the bodily resurrection in Hereafter and the reincarnation. It is also important that Sadrâ has applied his theory of matter-form to issue of reincarnation successfully. The reason for the belief of reincarnation to show up is the idea that the soul (nafs) has an existence that is separated and disconnected from matter and also the idea of causality that requires human being to be responsible for his actions. According to the Sadrâ, since soul and body perform their existence together, a body can have only one soul. It is impossible for soul to be in the state of bi al-quwwa in another body after being in the state of bi al-fi’il. In addition, since the soul leaves the body and move to another body, one body will have to occupy two souls together, which cannot happen. However, it is possible for soul to reach a body in the conditions of existence of the Hereafter. This is also a kind of expression the bodily resurrection, but is not non-problematic. In that case, the resurrection cannot be considered as a kind of reincarnation, since the resurrection depends on the conditions of the state of being bi al-fi’il created by the soul in the itself. However, such a consideration cannot be presupposed.