XIX. yüzyılda fergana vadisi ve büyük güçlerin hâkimiyet mücadelesi

Abstract

Fergana Vadisi, kuzeyden Tanrı Dağları’nın Çotkal silsilesiyle, kuzey doğudan Fergana Dağları’yla, güney yönünden Alay ve Türkistan Dağları’yla çevrilmiş korunaklı bir yerdir. Tarihi süreçte İskitler, Moğollar, Sartlar, Soğdlar gibi birçok kavimlerin yaşadığı Fergana Vadisi’nde, Göktürkler zamanında Türk halklarının sayısında yoğun bir artışın olduğu kaynaklardan bilinmektedir. Çeşitli devletlerin hâkimiyet sahası içerisinde kalan vadi, Timurlular döneminde uzun sayılabilecek bir süre istikrar yaşamıştır. Vadi, XVI. yüzyıldan XVIII. yüzyılın başlarına kadar Buhara Hanlığı’na bağlı olarak kalmıştır. XVIII. yüzyılda Hokand Hanlığı’nın kurulmasıyla el değiştiren vadi, Buhara ve Hokand Hanlıkları arasında sık sık mücadele sahası olmuştur. Birbirleriyle mücadeleye tutuşan Türkistan Hanlıkları, etraflarını saran Rusya gibi büyük devletlerin politikalarını fark edememişlerdir. Bu mücadeleler onların güç kaybetmelerine ve ellerinde olanı da yitirmelerine sebep olmuştur. Sıcak denizlere inme politikasını üç koldan gerçekleştirmeye çalışan Rusya, diğer iki koldan (Balkanlar ve Kafkaslar) güneye inemediği için Türkistan coğrafyasını yegâne hedef olarak görmüştür. Hindistan’daki sömürülerini korumak için yoğun bir diplomasi mücadelesi veren İngiltere, Rusya’nın yayılma siyasetinin karşısındaki en dikkat çeken muhalefetti. İki büyük güç arasındaki “Gölgeler Oyunu”nun kazananı Rusya olmuştur. İngiltere ise Afganistan’ın tampon bölge olmasından duyduğu memnuniyet ile Rusya’nın yayılma siyasetine göz yummuştur. Şöyle ki; XIX. yüzyıl boyunca Hokand Hanlığı sınırları içerisinde olan Fergana Vadisi, 1876’ya gelindiği zaman Rusya’nın hâkimiyetine geçmiştir. Hammadde ve pazar arayışı içerisinde olan Rusya, Fergana Vadisi’nin yeraltı ve yerüstü zenginliklerini yaklaşık olarak 100 yıl boyunca Rusya’ya taşımıştır. Bölge tarihine baktığımız zaman, Fergana Vadisi’nde Türk kültürü ve İslam medeniyetinin hâkim durumda olduğu görülmektedir. İslâm kültürü ve tarikatları, vadide yoğun bir şekilde varlığını yüzyıllarca sürdürmüştür. Hatta bölgede, zaman zaman tarikatlar siyasette belirleyici bir unsur olmuştur. Bu bağlamda, Saçlı İşanlar Tarikatı (Yesevilik tarikatının bir kolu) mensubu olan Dükçü İşan’ın ayaklanması XIX. yüzyıl Fergana tarihine damgasını vuran önemli tarihi olaylardan birisidir.