Uygur efsaneleri (inceleme ve metinler)

Abstract

Tarih boyunca çeşitli kavimlerin ve milletlerin mücadelelerine sahne olan, değişik dinleri ve kültürleri buluşturan, tarihî İpek Yolu üzerinde yer alması nedeniyle ticaretin ve sanatın merkezi olma özelliği gösteren Doğu Türkistan topraklarında yaşayan Uygur Türkleri, erken dönemde yerleşik hayata geçmeleri nedeniyle zengin bir sözlü kültür geleneğine ve yazılı edebiyata sahiptir. Yaşadıkları coğrafyanın merkezî bir konumda olması nedeniyle Uygur Türklerinin sözlü kültürü ürünleri, Türk kültürünün zengin kaynaklarını içinde barındırmaktadır. Her toplumun kendi kültürünü, kendisinin ortaya çıkarıp yoğurduğu, geliştirdiği ve değiştirdiği; kendi kültürünün adeta mimarı olduğu bilinen bir gerçektir. Bu bağlamda sosyal hayatın her alanını içine alan Uygur efsaneleri de Uygur Türklerinin tabiatı ve hayatı algılayış biçimini, dinî hayatını, davranış kalıplarını, ideal insan tiplerini ve kültürel değerlerini ortaya koyması bakımından önemlidir. Uygur efsaneleri üzerine yapılacak çalışmalar hem Uygur Türklerinin hem de Türk Dünyasının inanç ve düşünüş sisteminin ve buna bağlı olarak şekillenen kültürel değerlerin tespit ve tahlil edilmesinde büyük yarar sağlayacaktır. Türkiye’de Uygur efsaneleri üzerine kapsamlı bir çalışmanın yapılmamış olması, bu çalışmanın şeklinin belirlenmesinde etkili olmuştur. Çalışmanın “Uygur Türkleri ve Doğu Türkistan” adlı Giriş kısmında, ilk olarak Uygur Adı ve Uygur Türklerinin tarihi, ikinci olarak da Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan’ın coğrafî, ekonomik, demografik, siyasî ve dinî yapısı hakkında bilgi verilmiştir. Giriş kısmı, çalışmanın konusu, amacı ve çalışmada kullanılan araştırma ve inceleme yöntemlerinin tanıtılmasıyla tamamlanmıştır. Çalışma Giriş bölümü dışında, dört bölümden meydana gelmektedir. “Uygur Efsaneleri Üzerine Yapılan Çalışmalar” adlı 1. Bölüm’de, Uygur efsanelerine ilişkin ilk bilgilerin yer aldığı tarihî kaynaklar başta olmak üzere 19. yüzyıldan itibaren Çin’de, Rusya’da, Kazakistan’da, Türkiye’de ve Doğu Türkistan’da Uygur efsaneleri üzerine yapılan çalışmalar tanıtılıp değerlendirilmiştir. Çalışmanın 2. Bölüm’ü, “Bir Tür Olarak Efsane ve Uygur Efsaneleri” adını taşımaktadır. Bu bölümde, başta Batı’da olmak üzere Türkiye’de ve Doğu Türkistan’da efsane türü hakkında ileri sürülen görüşler ele alınmış ve efsane tanımları yapı, içerik, işlev, yaratım ve aktarım özellikleri bakımından değerlendirilmiştir. İkinci olarak Batı’da, Türkiye’de ve Doğu Türkistan’da efsane üzerine yapılan çalışmalara yön veren efsane tasnifleri incelenmiş ve elimizdeki metinlerden hareketle Uygur efsaneleri konularına göre sınıflandırılmıştır. Son olarak da efsanenin sözlü kültür ortamı ve anlatmaya dayalı mit, masal, destan, halk hikâyesi ve memorat gibi türlerle ilişkisi tartışılmıştır. Çalışmanın “Uygur Efsanelerinin Yapı, Muhteva ve İşlev Özellikleri” adlı 3. Bölüm’ünde, Uygur efsaneleri üzerine metin merkezli yaptığımız bu çalışmaya kaynaklık eden metinlerden seçtiğimiz örnekler ışığında, Uygur efsanelerinin yapı, muhteva ve işlev özellikleri tespit edilmiştir. Uygur efsaneleri muhteva yönünden “mitolojik unsurlar”, “dinî unsurlar”, “tarihî unsurlar”, “sosyal hayat ve geleneklerle ilgili unsurlar” başlığı altında incelenmiştir. Bu bölüm, Uygur efsanelerinin işlev özelliklerine ilişkin tespit ve değerlendirmelerle tamamlanmıştır. “Metinler” ismini taşıyan 4. Bölüm’de, Doğu Türkistan’da çeşitli kitap, dergi ve gazetelerden tespit ve temin ettiğimiz üçyüz Uygur efsanesinin öncelikle Uygur Türkçesi metinlerine, ardından da Türkiye Türkçesine aktarmalarına yer verilmiştir. “Sonuç” kısmında, çalışmanın diğer bölümlerinde yaptığımız tespitler ve elde ettiğimiz bulgular ve sonuçlar toplu olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonunda ise, kullandığımız kaynakların yazarların soyadına göre sıralandığı “Kaynaklar” yer almaktadır. 2008 yılında doktora tezi olarak hazırladığımız elinizdeki bu çalışma, dil ve imla açısından yeniden gözden geçirilerek yayına dönüştürülmüştür. Eserin hazırlanmasının üzerinden bir hayli yıl geçmiş olması nedeniyle o yıllarda yardım aldığım değerli hocalarımın ve arkadaşlarımın sahip oldukları akademik unvanlar ve çalıştıkları kurumlar dahi değişmiştir. Bu münasebetle lisans öğrenimimden yüksek lisans ve doktora eğitimime uzanan süreçte birlikte çalışma fırsatını yakaladığım ve her daim yolbaşçım olan kıymetli Hocam Prof. Dr. Mustafa ARSLAN’a bütün kalbimle teşekkür ederim. Bu çalışmanın hazırlanması için beni teşvik eden, kütüphanesi ve şahsî fikirleriyle her zaman destek olan saygıdeğer Hocam Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN’e; ayrıca çalışmalarımın başından sonuna kadar yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen ve görüşlerini benimle paylaşan değerli hocalarım Prof. Dr. Alimcan İNAYET ve Prof. Dr. Metin EKİCİ’ye şükranlarımı sunarım. Çalışmamızda kullandığımız efsane metinlerinin bize ulaşmasında yardımcı olan Şincang Üniversitesi Folklor ve Antropoloji Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Rahile DAVUT’a ve bu çalışmayı hazırladığım süre boyunca her konuda destek olan Dr. Öğr. Üyesi Baki Bora HANÇA ve Dr. Öğr. Üyesi İsmail Turan KALLİMCİ’ye müteşekkirim.