On dokuzuncu yüzyılda, Osmanlı'da siyasi, sosyal, ekonomik açıdan çeşitli gelişmeler yaşanmıştır. Kültür dünyası için de hareketli geçen bu dönemin özellikleri, Osmanlı basılı metinlerine yansımıştır. Osmanlı İstanbul'unun yaşamında vazgeçilmez olan kayık, sandal, vapur gibi taşıtlar ile deniz, nehir birçok edebî yapıtta merkezî bir konuma sahiptir. Buna rağmen on dokuzuncu yüzyıl edebiyatında su yolları ve taşıtlarının kapsamlı olarak incelenmediği gözlemlenmiştir. Mekân üzerine yürütülmüş çalışmalar genellikle kara ulaşımına ve karadaki mekânlara odaklanmıştır. Oysa su yolları ve taşıtları edebî metinlerin yapısı bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca eserlerde çeşitli görevler üstlenip anlamlar ortaya koymaktadır. Bu yüzden su yolları ve taşıtlarının, dönem içerisinde kaleme alınan eserlerde kullanımlarının, anlamlarının, zaman ile mekân birlikteliği de dikkate alarak bütüncül bir şeklide değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda tezde, 1851-1900 yılları arasında farklı alfabelerde Türkçe basılmış kurmaca metinlerde İstanbul şehir içi su yolları ve taşıtlarının sosyoekonomik, kültürel, psikolojik anlamları, işlevleri ve önemi sorgulanmaktadır. Belirlenen zaman aralığından çeşitli ölçütlere göre saptanan 50 eserde, su yolları ve taşıtlarının anlatının yapısı açısından işlevinin açığa çıkarılmasında Mihail Bahtin'in kronotop kavramına başvurulmuştur. Deniz, nehir ve göllerin yanı sıra kayık, sandal gibi su taşıtlarının kronotop değeri incelenmiştir. Vapur yeni bir kronotop olarak tanıtılmıştır. Su yolları ve taşıtlarının olay örgüsündeki işlevleri tartışıldıktan sonra psikolojik, kültürel ve toplumsal anlamları değerlendirilmiştir. Sonuçta on dokuzuncu yüzyıl içerisinde su yolları ve taşıtlarının metni kurma, çözüme ulaştırma, kişileri birleştirme, ayırma gibi işlevlerde kullanıldığı, zamanı somutlaştırarak görünür kıldığı, olay örgüsünün düzeni ile kişilerin duygu düşünceleri üzerinde etkili olduğu ortaya koyulmuştur.
The nineteenth century witnessed various political, social and economic developments in the Ottoman Empire. The characteristics of this period, which was also active in the cultural world, were reflected in Ottoman printed texts. Vehicles such as boats, dinghies and steamboats, which were indispensable in the life of Ottoman Istanbul, as well as the sea and the river, occupy a central position in many literary works. Nevertheless, it has been observed that waterways and vehicles have not been extensively studied in nineteenth-century literature. Studies of space have generally focused on land transportation and land-based places. However, waterways and vehicles are important in terms of the structure of literary texts. Moreover, they perform various functions and reveal meanings in the works. Therefore, it is necessary to evaluate the use and meaning of waterways and water vehicles in works written during the period in a holistic manner, taking into account the unity of time and space. In this context, this paper investigates the socio-economic, cultural, and psychological meanings, functions, and significance of Istanbul's inner-city waterways and water vehicles in fictional texts published in Turkish in different alphabets between 1851 and 1900. Mikhail Bakhtin's concept of chronotope is used to reveal the function of waterways and water vehicles in terms of narrative structure in 50 works identified according to various criteria from the defined period. In addition to the sea, rivers, and lakes, the chronotope value of water vehicles such as boats and dinghies was analyzed. The steamboat is introduced as a new chronotope. After discussing the functions of waterways and watercraft in the plot, their psychological, cultural and social meanings are evaluated. The results show that in the nineteenth century, waterways and watercraft were used in functions such as establishing the text, bringing it to a solution, uniting and separating people, making time tangible and visible, and influencing the order of the plot and the emotions and thoughts of the people.
