Abstract:
Dünyayı algılayış biçimimiz, zihnin süzgecinden geçtikten sonra dil
ile somut hâle gelir. Duygu ve düşüncelerin ifadesi, dili oluşturan birimlerin
söz dizimi kurallarına göre bir araya gelerek birbirleriyle etkileşimleri
sonucu gerçekleşir. Ancak sınırlı sayıdaki dil birimlerinin sınırsız sayıdaki
duygu ve düşünceleri ifade edebilmesinin imkânsızlığı, dil birimlerine
birden fazla işlev yükleme zorunluluğunu ortaya çıkarır. Dilin çok işlevli
birimlerinden biri de eklerdir. Ekler, kelimeler arasında kurdukları söz
dizimsel ve anlam bilimsel ilişkilerle kelime grubu ve cümle biçiminde
söz dizimsel yapıların oluşmasını sağlayan dil birimleridir.
Türkçenin işlevsel dil birimlerinden olan hâl ekleri, isimlerle diğer
kelimeler arasında bağlantı kurarak zaten tek başlarına bir anlam alanına
sahip olan isimlerin aynı zamanda söz diziminin de bir parçası olmalarını
sağlar. Hâl eklerinden biri olan yönelme hâli eki de temel işlevi olan yönelme,
yaklaşma, yön bildirme işlevinin yanı sıra zaman, sebep, amaç, istek
vb. anlam ilgileriyle sonuna geldiği kelimelerin cümlede söz dizimsel
görevler üstlenmesini yani cümlenin yönetici ögesine bağlı bir tamlayıcı
ögesi olmasını sağlar.
Bu doğrultuda yönelme hâli ekinin Çağatay Türkçesindeki söz dizimsel
ve anlam bilimsel işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanan bu
çalışmada, ekin anlam bilimsel işlevleri, kurduğu söz dizimsel yapılar
doğrultusunda incelenmeye çalışılmıştır. Çağatay Türkçesiyle yazılmış eserlerde yönelme hâli ekinin başlıca görevi; isimleri, isim, fiil ve edat
türünden kelimelere bağlayarak söz dizimsel görevler üstlenmesini yani
cümlenin veya kelime grubunun zorunlu veya seçimlik bir ögesi olmasını
sağlamaktır. Yönelme hâli eki, bu dönem eserlerinde yer, yön, yönelme
bildiren, yaklaşma ifade eden temel işlevinin yanı sıra kelimeler arasında
amaç, sebep, durum, zaman, içinlik, mahsusluk, mensupluk, görelik, değer,
bedel, karşılık, üstünlük, karşılaştırma, vasıta, zamanda ve mekânda
sınırlama, bulunma, çıkma gibi türlü anlam ilgileri oluşturmuştur. Ek, bu
işlevlerini kimi zaman bağlandığı köre, ḳarşu, tėgrü, dėgin, dėginçe, tėgi
vb. edatlarla birlikte yerine getirmiştir.
