Vânî Mehmed Efendi 17. Yüzyılda yaşamış Osmanlı ulemasının önemli şahsiyetlerindendir. Tam künyesi Şeyh es-Seyyid Muhammed b. Bistam b. Halil el-Hüseynî'dir. Vanlı olmasına nispetle el-Vânî, doğduğu kasabaya nispetle de el-Hûşâbî olarak anılagelmiştir. Hangi tarihte dünyaya geldiği bilinmese de Van'ın Hoşab köyünde dünyaya geldiğini ve seyyid olduğunu eserlerinde zikretmiştir. Henüz çok küçük yaşlarda iken yetim ve öksüz kalmıştır. Rüştüne erinceye dek ninesinin gözetiminde kalmış, onun yönlendirmesi ile Van'da bir medreseye yazılmıştır. Medrese eğitimini görmekte iken müşfika ninesini de kaybetmiş, artık Van'da durmayıp ilim yolculuğuna niyet ederek Tebriz, Karabağ ve Gence'ye gitmiştir. Vânî Efendi Karabağ'da on yıl kadar kalmış, Karabâğî Nurettin Efendi'den dersler almıştır. Tefsir ve fıkıh başta olmak üzere muhtelif ilimlerde önemli eserler kaleme almış çok yönlü bir Osmanlı alimidir. Karabağ'da eğitimini tamamladıktan sonra Erzurum'a gelmiş burada ilmi şahsiyeti ve kişiliğiyle Sadrazam Fâzıl Ahmed Paşa'yı kendine hayran bırakmış böylece aralarında güzel bir dostluk ilişkisi kurulmuştur. Sadrazam Fâzıl Ahmed Paşa ile tanışmasından sonra sade ve sakin geçen hayatı değişmiş, saraya kadar uzanan şöhreti ile adından söz ettiren hayat yolculuğu başlamıştır. Bu şöhret yıllarını yaptırdığı eserlerle süslemiş, vaaz ve nasihatleriyle hem devlet erkanını hem de halkı irşat ederek bir ömür geçirmiştir. Her ne kadar bu şöhreti, kendisinin tanınmasına ve hizmetlerine çok fayda sağlamış olsa da yaşadığı dönemin problemlerinin ve çekişmelerinin göbeğinde bulunmasını da kaçınılmaz kılmıştır. II. Viyana seferine padişahı ikna etmede rol aldığı için Kestel'e sürgün edilmiş burada vefat etmiştir. Ardından birçok kıymetli eser ve hayrat bırakan Vânî Efendi, Bursa Kestel'de kendi yaptırdığı caminin haziresine defnedilmiştir. İşte biz de bu çalışmamızla Vânî Efendi'nin hayatını anlatacak, yaşadığı dönemi ana hatları ile ele alacağız. Ardından yaşadığı dönemin olaylarının, fikir ve düşünce hayatına etkilerini anlamaya çalışacağız. "Kur'ân Kıssalarının Tefsirinde Arâisü'l-Kur'ân Örneği" isimli bu çalışmamızla Vânî Efendi'nin Kur'ân kıssalarının tefsiri olarak kaleme aldığı Arâisü'l-Kur'ân ve Nefâisü'l-Furkan ve Ferâdîsü'l-Cinân adlı, alanında yeni bir yöntem ortaya koyan eserini her yönüyle tanıtmak araştırmanın ana gayesidir. Kur'ân kıssalarına dair ayetlerin kronolojik bir esasla derlenip tefsir edildiği ve bu anlamda alanında çok önemli bir başvuru kitabı olabilecek bu eser, onlarca yazma eser nüshaları ile kütüphane raflarında beklemektedir. Bu çalışmamız, Vânî Efendi'nin hayatına, ilmi şahsiyetine, eserlerine özellikle de Arâisü'l-Kur'ân'a dair okuyucuya doyurucu bilgiler sunmaktadır. Çalışmamızın, Vânî Efendi'nin her yönüyle incelenmeyi hak eden hayatını ve eserlerini anlatmaya katkı sunacağını düşünüyoruz.
Vânî Mehmed Efendi is a significant figure among Ottoman scholars who lived in the 17th century. His full name is Sheikh es-Seyyid Muhammed b. Bistam b. Halil al-Hüseynî. Due to his origin from Van, he is known as el-Vânî, and due to his birthplace, he is also referred to as el-Hûşâbî. Although the exact date of his birth is unknown, he mentions in his works that he was born in the village of Hoşab in Van and that he is a seyyid. He became an orphan at a very young age. Until he reached maturity, he remained under the care of his grandmother and was enrolled in a medrese (religious school) in Van under her guidance. During his medrese education, he lost his grandmother as well and decided to embark on a journey of knowledge, leaving Van for Tebriz, Karabağ, and Gence. Vâni Efendi spent about ten years in Karabağ, where he studied under Karabâğî Nurettin Efendi. He was a versatile Ottoman scholar, renowned for his works in various fields such as Tafsir (Quranic exegesis) and Fiqh (Islamic jurisprudence). After completing his education in Karabağ, he moved to Erzurum, where his scholarly personality and character impressed Grand Vizier Fâzıl Ahmed Paşa, leading to a strong friendship. Following his acquaintance with Grand Vizier Fâzıl Ahmed Paşa, his simple life transformed, and his journey to fame began, reaching even the palace. He adorned these years of fame with his authored works, guiding both the state officials and the public with his sermons and advice throughout his life. While this fame benefited him in many ways, it also placed him at the center of the problems and conflicts of his era. Due to his involvement in convincing the sultan for the Second Vienna Campaign, he was exiled to Kestel, where he passed away. Vânî Efendi, who left behind numerous valuable works and charitable contributions, was buried in the courtyard of the mosque he built in Bursa Kestel. With this study, we aim to narrate Vânî Efendi's life, outline the era in which he lived, and subsequently understand the impact of the events, thoughts, and intellectual life of his time. Our primary goal is to introduce Vânî Efendi's work 'Arâisü'l-Kur'ân and Nefâisü'l-Furkan' and 'Ferâdîsü'l-Cinân,' and to comprehensively analyze these works. This work compiles and interprets the Quranic narratives in a chronological manner, potentially serving as an important reference book in the field. Stored on library shelves in numerous manuscript copies, this work waits to be explored. Our study provides a comprehensive insight into Vânî Efendi's life, scholarly persona, and especially 'Arâisü'l-Kur'ân.' We believe that our work will contribute to the thorough exploration of Vânî Efendi's multifaceted life and works.
