Toplumlar, doğada var olan nesneleri zihin süzgecinden geçirerek yapılması gerekli ya da yapılmasından
kaçınılan davranışları gözlem ve deneyimler sayesinde edinir. Doğada, özelde insanın genelde toplumun biyolojik,
psikolojik yapısına zarar veren nesnelerin varlığı onun düşünce biçiminin oluşumuna zemin hazırlamıştır.
Bu bağlamda, toplumsal hayatın bir parçası halinde olan insanın doğa karşısında hayatta kalma ideolojisinde
olduğu ve bunu da doğa-evren düzleminde iç ve dış, kendi ve öteki düşünceleriyle oluşturduğu görülmektedir.
Doğayı algılama ve anlamlandırma, zihinsel yapının biçimiyle ilgilidir. Bu düşünceler ışığında kaos; olağandışı
davranış, eylem, hareket, düzen dışı, karmaşa, kutsal dışı, sınır dışı gibi dışa ait olan algı ve tasarımlardır. Kozmos
ise, olağan içi davranış, eylem, hareket, düzen içi, kutsal içi, sınır içi gibi içe ait olan algı ve tasarımlardır.
Mit, destan, masal, halk hikâyesi gibi pek çok anlatı türü, anlatıcının kimliğiyle birlikte toplumun davranış
özelliğini, ortak kültürel belleğini, daha geniş ifadeyle geleneksel dünya görüşünü kavrama ve anlamaya yönelik
bilgi vermektedir. Bu çalışmada, Dede Korkut Kitabı’nın Dresden nüshası göz önüne alınarak anlatılar kaos ve
kozmos bağlamında değerlendirilmiştir. İncelemedeki amaç, Dede Korkut anlatılarında kaos ve kozmos ile ilgili
tüm unsurları ortaya koymak değildir. Dede Korkut anlatılarını Türk sosyo-kültürel hayatından hareket ederek
kaos ve kozmos açısından incelemektir. Dolayısıyla çalışmaya materyal teşkil edecek belli başlı örnekler çeşitlendirilerek
irdelenmiştir. Çalışmada, Dede Korkut anlatılarının seçilme sebebi, Dede Korkut Kitabı’nın göçerevli
hayat tarzından yerleşik hayata, sözlü kültür dairesinden yazılı kültür dairesine, destandan halk hikâyesine
geçişin en temel eserlerinden biri olmasıdır. Bu bağlamda, eski kültür dairesine ait değerlerin yeni kültür dairesinde
daha belirgin bir şekilde yer alacağı düşüncesinden hareketle, Dede Korkut anlatıları temel alınmıştır.
Bununla birlikte çalışmada, kaos ve kozmos kavramlarının gerek anlatıların yapısına gerek işlevine yönelik
etki-katkısı üzerinde durulmuştur. Dede Korkut anlatıları bir bütün olarak düşünüldüğünde her anlatı bütünün
parçası olarak görülmektedir. Söz konusu anlatılarda metin, bir yapı olarak yer alır ve yapıyı koruyan ve destekleyen
işlevsel mekanizma unsurunun kaos ve kozmos kavramları olduğu düşünülmektedir. Kaos, anlatılarda
hikâyenin hareketini ve ilerlemesini sağlama işleviyle metnin yapısını etkilemektedir. Kozmos ise durgun bir
anlatış tarzını oluşturarak anlatıların sakinliğini ve olağan akışını göstermektedir. Birbirine zıt gibi görünen bu
iki kavram hem anlatının akışı hem de anlatıcının zihin dünyası bağlamında birbirini tamamlamaktadır. Kaos
ve kozmos değerleri, anlatıcının kurguladığı hikâyeyi inşa eden temel hatırlatıcı unsurlar olarak da görülmektedir.
Bu açıdan değerlendirildiğinde, kaos ve kozmos bir yandan metnin yapısal bütünlüğü, diğer yandan işlevsel
mekanizması olarak düşünülebilir. Çalışmada Türk kültürel belleğinin ve kültürel zenginliğinin temel eserleri
arasında yer alan Dede Korkut Kitabı, kaos ve kozmos kavramlarının metni inşa eden temel değerler olduğu
görüşünden hareketle farklı bir bakış açısıyla incelenmiştir.
Societies get behaviors to be done or avoided, through observations and experiences, by reasoning out
objects that exist in the nature. Existence of objects which damage biological and psychological structure of
society in general and of human in particular, in the nature, has prepared the ground for formation of human’s
way of thinking. In this context, it is seen that human who is a part of social life is of the opinion/ideology to
survive against the nature and that human has constituted this with the thoughts of inner and outer, and self and
other on plane of nature-human. Perceiving and sense-making the nature is related to the style of mental structure.
In the light of these thoughts, chaos is perceptions and envisagements belonging to the outer such as extra-ordinary behavior, action, move (motion), out of the order (extra-order), confusion, profane (out of the sacred),
out of the limit. Cosmos is those belonging to the inner such as in-ordinary behavior, action, move (motion), inorder
(within the order), in-sacred (within the sacred), in-limit (within the limit). A great deal of narrative genres
such as myth, saga, tale and folk story etc. provide information on perceiving and understanding society’s behavioral
characteristic, collective (common) cultural memory, to put it in broadly traditional view of the world,
together with narrator’s identity. In this study, narratives have been evaluated in the context of chaos and cosmos,
by taking Dresden copy of the Book of Dede Korkut into account. Purpose in examining is not to reveal
all elements concerning chaos and cosmos in Dede Korkut’s narratives but is to examine them in terms of chaos
and cosmos based on Turkish socio-cultural life. Therefore, certain examples which set material for the study
have been diversified and addressed. The reason to select Dede Korkut’s narratives is that Book of Dede Korkut
is one of the most basic works of transition from nomadic way of life to permanent settlement; oral culture circle
to the written culture circle; and epic to folk story. In this context, based on the thought that values belonging
to the old cultural circle take a place in new cultural culture more specifically, Dede Korkut’s narratives have
been used as base. However, in the study, contribution-effect of concepts ‘‘chaos and cosmos’’ on both structure
and function of the narratives has been dwelt upon. When Dede Korkut’s narratives are considered a whole,
each narrative is seen as part of the whole. Text takes place as a structure in the said narratives and it can be
thought that the concepts “chaos and cosmos” are functional elements of mechanism, which protect and support
the structure. Chaos has an impact upon structure of the text in narratives, by its function to provide move and
progress of the story. Cosmos shows stillness and normal flow of the narratives by constituting a still style of
narration. These two concepts, which seem as if they are incompatible, at the same time, complement each other
in the context of both flow of the narration and narrative’s mental world. Values ‘‘chaos and cosmos’’ are also
seen as basic remindful elements which constitute the story that is fictionalized by the narrator. When considered
from this point of view, on the one hand, chaos and cosmos can be thought as structural integrity of the text, but
on the other hand, as its functional mechanism. Accordingly, based on the thought that the concepts ‘‘chaos and
cosmos’’ are basic values which constitute the text, the Book of Dede Korkut, which is one of the basic works
of Turkish cultural memory and cultural richness, has been examined from a different point of view in this
study.
