Mustafa Selânikî Efendi ve tarih anlayışı

Abstract

Antik ve Ortaçağ'da bireylerin evren ve yaşam anlayışlarını belirleyen din, Osmanlı tarih yazımını da etkilemiştir. Osmanlı tarihçilerinin tarihle ilgili konu veya tanım yaparken kullandıkları ifadeler, genellikle İslam tarih anlayışına dayanmaktadır. Osmanlı Devletinin kuruluş yıllarındaki tarihçiliğe ilişkin bilgiler yetersiz olsa da sonraki dönemler hakkında oldukça geniş bir bilgi birikimi mevcuttur. Başlangıçta sade bir üslubun gözlemlendiği Osmanlı tarih yazımı giderek sanatsal amaçlarla kaleme alınan eserlerin yoğun olduğu İran tarihçiliğinden etkilenmiştir. Osmanlı tarih yazımında Farsça ve Arapça kullanımı yaygınlaşmış; ancak Türkçeden bir kopuşta yaşanmamıştır. Osmanlı tarih yazıcılığında, Osmanlı hanedanını konu alan Tevârih-i Ali Osmanlar, fetihleri konu alan Fetihnameler, Gazavatnâmeler ve Zafernâmeler bir hayli yaygındır. Mehmet Neşrî, Enverî, Şehdî, Aşıkpaşazâde, Tursun Bey, İdris-i Bitlisî, Kemal Paşazade, Lütfi Paşa, Hoca Sadeddin, Selânikî ve Gelibolulu Mustafa Âli, Klasik Dönemin önde gelen tarih yazarlarıdır. Her toplum ve uygarlıkta olduğu gibi Osmanlı Devletinde de tarihçilik anlayışı kendine özgü dinamiklere sahipti. Osmanlının kuruluşundan yıkılışına kadar çeşitli dönemlerde kaleme alınan tarihi eserler devlet anlayışının ve mevcut koşulların niteliği hakkında ipuçları vermektedir. Osmanlı Devletinin en güçlü dönemi olarak bilinen ve Türk tarih anlatımında Yükselme Dönemi adıyla tanımlanan dönemdeki tarih yazımı da bu güce yaraşır bir hal almıştır. Yükselme Döneminde kaleme alınan tarihi kronikler incelendiğinde, bu eserlerin devlet anlayışı ekseninde kaleme alındığını tespit edebilmek mümkündür. Bu araştırmada Mustafa Selânikî Efendi’nin hayat biyografisi ve tarihçiliği inceleme konusu yapılmıştır. Hayatıyla ilgili biyografik kaynaklarda yer alan bilgiler oldukça kısıtlıdır. Yazdığı eserlerinde babasının vefat ettiği Selânik'e atıfta bulunarak kendisini "Selâniklü" olarak tanımlar. Bu bilgi, doğduğu yerin Selânik olduğunu düşündürmektedir. Hâfız olduğu dönemde Kanûnî Sultan Süleyman'ın ölümü hakkında verdiği bilgilerden, çeşitli maliye kâtipliği görevlerini üstlenerek Maliye Kalemi'nde yetiştiği anlaşılmaktadır.