Sicill-i ahval defterlerine göre Osmanlının Son Devri'nde Rizeli devlet adamları

Abstract

Günümüzde biyografi denilen Osmanlılardaki adıyla tercüme-i hâller (hâl tercümeleri), şahısların hayat hikâyeleri hakkında bilgi veren kayıtlar olarak tarihin en önemli malzemelerinden birini teşkil eder. Bunların ortaçağlardan itibaren yazıldığı bilinir. Bu kayıtlar bizlere geçmişte yaşamış olan önemli kişilerin yaşadıkları devirleri, çevreleri, yetişme şartları ve kişilik özellikleri hakkında bilgiler aktarır. Osmanlılar döneminde de padişahlar, vezirler kısaca Osmanlı devlet kurumlarının en tepesinden en alt biriminde çalışan memurlara varıncaya kadar hâl tercümelerinin kaydedildiği görülmüştür. Ancak bu geleneğin Tanzimat’la hız kazanması modernleşme süreciyle beraber Osmanlı bürokrasisinde duyulan ihtiyaca binaen II. Abdulhamit Dönemi’nde devlet memurlarının biyografilerinin ilk kez resmî olarak kayıt altına alınmasıyla başlamıştır. Bu işler 1879 yılında kurulan Sicill-i Ahvâl Komisyonu’nca yapılmıştır. Görevlilerin her türlü davranışlarının geçirildiği dosya veya devlet memurlarının resmî vukuatları olarak tanımlanan ve Sicill-i Ahvâl Komisyonu Umûmîsi ile Memûrîn-i Mülkiye Komisyonu’nun çalışmaları sonucunda oluşturulan Sicill-i Ahvâl Defterleri, çalışmamızın da ana malzemesini oluşturmuştur. Yakın dönem biyografi çalışmalarının en önemli kaynak malzemelerinden birini oluşturan Sicill-i Ahvâl Kayıtlarına dayanılarak yaptığımız bu çalışmamızda, 1547-1920 yılları arasında Rize ve ilçelerinde doğmuş olan toplam 232 memurun sicil kayıtları incelenerek değerlendirmelere tabi tutulmuştur. Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden son devirlerine kadar devlet kademelerinde istihdam ettiği Rize doğumlu Osmanlı devlet adamlarının kimler olduğu sorusuna cevap veren araştırmamız dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Osmanlı Devleti’nde bürokrasi kavramının oluşması süreci, geleneksel dönem ve modernleşme dönemindeki memur istihdamı, sicill-i ahvâl komisyonunun kuruluş ve faaliyetleri ile Sicill-i Ahvâl Defterlerinin tanzim şekli ve fonksiyonlarından bahsedilmiştir. İkinci bölümde de Rizeli memurların sosyal, ekonomik ve kültürül durumları içinde değerlendirilebilecek memurların aile durumları, doğum tarihleri ve yerleri, mensubu bulundukları inanç bilgileri, babalarının isimleri, babalarının meslekleri, sülale lakapları, meslek, maaş, madalya, ceza, eğitim ve lisan bilgileri, görev yerleri ve görev alanları ile maaş durumları hakkında tahliller yapılmıştır. Üçüncü bölümde ise Rizeli 203 memurun doğdukları il ve ilçeler dikkate alınmak suretiyle biyografileri ayrıntılı bir şekilde ortaya çıkarılmıştır. Dördüncü ve son bölümünde ise Sicill-i Ahvâl Defterlerinde sicillerine rastlanmayan ancak araştırmalarımız neticesinde çeşitli kaynaklarda haklarında bilgi bulunduğunu tespit ettiğimiz 29 Rizeli devlet adamının tanıtımı yapılmıştır.