Saha Türkçesinde Oğuzca unsurlar

Abstract

Saha Türkçesi, Ana Türkçeden erken dönemde ayrılan lehçelerden biridir. Bünyesinde eski Türkçeye has çeşitli özellikler bulundurmaktadır. Bunun yanı sıra Saha Türkçesi, çeşitli araştırmacılar tarafından Oğuzca olduğu belirtilen unsurları da içerisinde barındırmaktadır. Saha Türkçesi ile Oğuz grubu lehçeleri arasında bugün ciddi bir mesafe farkı vardır. Bu mesafe geçmişte de -bugünkü kadar olmasa bile- pek farklı değildi. Bu durum karşılıklı münasebetleri kısıtladığı gibi her iki grup arasındaki dil ilişkilerini zora sokmaktadır. Buradan hareketle, Saha Türkçesinde tespit edilen Oğuzca unsurların, Eski Türkçeden Saha Türkçesine yadigâr olduğunu düşünülmektedir. Bu çalışmada, daha önceki araştırmalarda Oğuzca olarak belirtilen unsurların Saha Türkçesindeki durumu tespit edilmeye çalışıldı. Daha önceki çalışmalarda Oğuzca olarak belirtilen “gece, bulmak, yoğurt, û, ürün, el, kizlee-, de-, yağ, inek” kelimelerinin Saha Türkçesi söz varlığındaki karşılıkları, diğer Türk lehçelerindeki karşılıkları ile birlikte verilmiştir. Bu kelimelerin haricinde, Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu’nun Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Robert Dankoff ve James Kelly’in Compendium of The TurkicDialects, (Dīwān Luγāt atTurk) ve Akartürk Karahan’ın Dīvānu Luġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi isimli eserde, Dîvânu Luġâti’t-Türk’te tespit edilen yaklaşık 350 Oğuzca kelimenin Saha Türkçesinde yer alıp almadığı Saha Türkçesine ait Edouard Pekarskiy’in Yakut Dili Sözlüğü, P. A. Sleptsov’un Yakutsko - Russkiy Slovar ve Sahaca - Sahaca olarak hazırlanmış ve /s/ sesine kadar 8 cildi yayınlanmış olan Saxa Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta isimli sözlükleri taranarak tespit edilmeye çalışıldı. Çalışmada söz varlığı incelemelerinin yanı sıra ses ve şekil bilgisi unsurları da incelendi. Bu kısımda asli uzun ünlülerin, t- > d- ve ḳ- > ġ- // k- > g- seslerinin durumu ve duyulan geçmiş zaman eki -mIş (> Saha Türkçesi -BIt)’ın Saha Türkçesindeki durumları ele alındı. Çalışmanın sonuç bölümünde ise Saha Türkçesindeki Oğuzca olan ve olmayan unsurlara göre genel bir değerlendirme yapıldı.

Sakha Language is one of the dialects, which was separated from Proto-Turkic Language in very early ages. In addition to this, it contains some elements that were defined as elements of Oghuz Language by some researchers. Today, there is a significant distance difference between Sakha Language and the dialects of Oghuz Language. This distance was not different in the past – although it was less than it is today –. Such a condition limits the mutual interaction as well as it complicates the language relations between two groups. From this point of view, it is thought that elements of Oghuz Language found in Sakha Language have survived from old Turkish. In this study, the situation of elements in Sakha Language, which were identified as elements of Oghuz Language in the previous studies, has been attempted to be identified. In these studies, the words identified as the elements of Oghuz Language such as “night, find, yogurt, uu (sleep), ürüñ (white), hand, hide, tell, fat, cow” and their equivalents in Sakha Language are given with their equivalents in other Turkish dialects. Apart from these words, in Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu’s Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Robert Dankoff and James Kelly’s Compendium of The TurkicDialects, (Dīwān Luγāt at-Turk) and Akartürk Karahan’s work named Dīvānu Luġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, it is analysed whether Oghuz words, found in Dīvānu Luġāti’t-Türk, exist in Sakha Language or not, through scanning Edouard Pekarskiy’s Sakha Language Dictionary, P. A. Sleptsov’s Yakutsko-Russkiy Slovar, and the dictionary published as SakhaSakha named Saxa Tılın Bıhaarıılaax Ulaxan Tılcıta, 8 volumes – until /s/ voice – of which have been published up to now. In the study, beside the vocabulary analyses, elements of phonetics and morphology are also analysed. In this part, the situation of primary long vowels; the situation of t- > d- and ḳ- > ġ- // k- > g- sounds; and the situation of the heard past tense suffix, -mIş (>Sakha Language -BIt) in Sakha Language are dealt with and analysed. In the conclusion part of the study, a general evaluation is carried out with the elements existed in Sakha Language in accordance with whether they are a part of Oghuz Language or not.