Türkmen bilmeceleri üzerine bir inceleme

Abstract

Bilmeceler geçmişten günümüze her milletin sözlü halk geleneğinde var olan anonim ürünlerden biridir. Genellikle toplum fertlerinin bir araya geldiklerinde eğlence amacıyla başvurdukları bilmeceler, çeşitli sembollerle üzeri örtük bir şekilde ifade edilen ve arka planında derin anlamlar taşıyan gizli sorularla somut veya soyut kavramlar üzerinde bir tür beyin jimnastiği yaptıkları söz oyunlarıdır. Bilmeceler, yaşam şartlarına ve çevre faktörlerine göre şekillenirken ait olduğu toplumun tabiata, tabiattaki canlılara, nesneye, soyut ve somut kavramlara bakışını yansıtır, o kültüre ayna tutar. Bilmeceler Eski Türkçede yer alan tap- “bul-” fiilinden türeyen bir terim olarak Türkmenler arasında tapmaca, makal terimleri ile ifade edilir ve oldukça zengin bir kullanıma sahiptir. Halk arasında kutlanan çeşitli toylarda, özellikle Nevruz bayramında bilmece sorma geleneği önemlidir ve bunun orada bulunan herkese uğur getireceğine inanılır. Günümüzde teknolojik gelişmelere bağlı olarak insanların zevklerinde ve tercihlerinde birtakım değişiklikler görülse de bilmece türünün Türkmenler arasında halen canlı bir şekilde yaşatıldığını söyleyebiliriz. Halkın yaşamında bu derece yer eden söz konusu tür ile ilgili Türkmenistan’da tematik sınıflandırma esas alınarak bilmece kitaplarının hazırlandığı bilinmektedir. Türkiye’de bilmeceler üzerine yapılan çalışmalarda genel olarak konu ve yapının dikkate alınıp tasnif edildiğini görmekteyiz. Bu çalışmada, Türkmenlere ait 175 bilmece ele alınmış ve tarafımızdan Türkiye Türkçesine aktarılarak şekil, içerik ve dil özellikleri açısından incelenmiştir. Bilmecelerin mensur ve manzum yapısı, hece ölçüsü, kafiye çeşitleri, edebî sanatlar, kalıp ifadeleri “şekil” başlığı altında; insan ve insan bedeni, hayvan ve hayvan bedeni, bitkiler, tabiat olayları, yer-gök cisimleri, ay-gün-yıl gibi zaman kavramları, eşyalar, yiyecek ve içecekler, giyim-kuşam, ulaşım araçları, eğitim araç-gereçleri vb. ile ilgili konular “içerik ve söz varlığı” başlığı altında değerlendirilmiştir. Ses hadiseleri, ağız özellikleri gibi unsurlar ise “dil özellikleri” içerisinde irdelenmiştir.