Özbek Türkçesinde sıfat-fiilli yapılar

Abstract

Türkçede temel cümleye bağlı yan cümle konumundaki fiilimsili yapılar, bir fiilimsi ve bu fiilimsinin yönetim alanında bulunan söz ya da söz öbeklerinden meydana gelir. Bağlı olduğu temel cümlenin yüklemini zaman, yer, durum, vasıta vb. bakımlardan tamamlayan bu yapılar, Türkçenin söz diziminde önemli bir yer tutarlar. Çalışmanın asıl konusunu oluşturan sıfat-fiilli yapılar da bir sıfat-fiil ve bu sıfat-fiili türlü yönlerden tamamlayan sözlerden meydana gelmiştir. Bu tür yapılarda sıfat-fiil, bir yandan kurduğu yan cümlenin yüklemi olma görevini üstlenirken bir yandan da nitelediği öge ile birlikte bağlı olduğu temel cümlede çeşitli roller üstlenir. Bu kapsamda çalışmamızda Chomsky’nin üretici-dönüşümsel dilbilgisi ile yönetim ve bağlama kuramlarındaki derin yapı ve yüzey yapı kavramlarından hareket edilerek Özbek Türkçesindeki sıfat-fiilli yapılar biçimsel ve işlevsel özellikleriyle incelenmeye çalışılmıştır. Derin yapıdaki basit yapılı bir cümlenin, dönüşümler yoluyla yüzey yapıya yansımış yeni şekli olduğu kabul edilen bu yapılar, sıfatfiilin nitelediği ögenin derin yapıdayken özne ya da tümleç (nesne, yer tamlayıcısı, zarf) olmasına bağlı olarak tümleç sıfat-fiilli yapılar ve özne sıfat-fiilli yapılar şeklinde ikiye ayrılmıştır. Ayrıca nitelediği ögenin düşmesiyle bu ögedeki çekim eklerini üzerine alarak adlaşan sıfat-fiillerin kurduğu yapılar da adlaşmış sıfat-fiilli yapılar şeklinde üçüncü bir tür olarak değerlendirilmiştir.

Having the characteristic of dependent clause of the main clause, gerundial structures in Turkish consist of a gerundial and phrases or phrase groups which are under the control of this gerundial. Complementing the verb of the main sentence in terms of time, place, state, instrument etc., these structures have an important place in the syntax of Turkish. Being the main topic of the study, structures with participles consist of a participle and phrases which complement this participle in terms of various aspects. In such structures, while the participle is the verb of the dependent clause that it creates, it also undertakes various roles in the main sentence that it is dependent on with the component it describes. Within this scope, in our study, the structural and functional features of the structures with participles in Uzbek Language are attempted to be analyzed by considering the deep structure and surface structure concepts of Chomsky’s transformational generative grammar and management and contextualization theories. These structures, which are assumed to be the new form of a simple structured sentence reflected in the surface structure through transformations, are divided into two categories as being structures with object participles and structures with subject participles depending on the fact that the unit described by the participle is the subject or the object (object, complement, adverb) of the deep structure. In addition, structures created by participles which have become noun by taking inflectional suffixes of the unit which is lost are evaluated as a third type as being structures with nominalized participles.