Eski Türkçe ve Batı Türkçesinin etkisinde bir Doğu metni Gedâyî Dîvânı

Abstract

XI. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar devam eden Orta Asya İslamî Türk yazı dilinin üçüncü dönemini oluşturan Çağatay Türkçesi, Hakaniye (Karahanlı) ve Harezm-Altınordu yazı dillerinin bir devamı olarak Timurlular zamanında zengin bir edebî dil yaratmış ve özellikle Nevâyî'nin eserlerinde klasik şeklini almıştır. XV. yüzyılın başları ile Nevâyî‟nin ilk divanını yazdığı 1465‟e kadar olan tarihi süreci içine alan klasik öncesi dönem, Harezm Türkçesi ile klasik Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş dönemidir. Eski Türkçenin ses, şekil ve kelime hususiyetlerinin kısmen muhafaza edildiği ancak klasik Çağatay Türkçesi eserlerinin dil hususiyetlerinin de görülmeye başlandığı bu dönem eserlerinde, geniş kültürel münasebetler vesilesiyle diğer Türk lehçelerinin, özellikle de Batı Türkçesinin etkisini görmek mümkündür. Klasik öncesi dönemin önde gelen temsilcilerinden biri de Gedâyî‟dir. Gedâyî‟nin şiirleri bize Dîvân olarak ulaşmıştır. Bu bildiride, dönemin ses ve şekil özelliklerini tam olarak yansıtan Gedâyî Dîvânı‟nda Eski Türkçe ve Batı Türkçesine ait dil unsurları tespit edilmeye ve eserin söz varlığı bu doğrultuda incelenmeye çalışılmıştır. “Eski Türkçe” ifadesiyle kastedilen Köktürk ve Uygur Türkçeleridir.

The Chagatai Turkish forming the third period of Central Asian Islamic Turkish literary language which continues from the XI. to beginning of the XX. century created a rich literary language as a continuation of Hakaniye (Karakhanid) and Khorezmian – Golden Horde written languages in the time of Timurids and took its classic shape especially in the works of Nevâyî. The pre-classical period involving the process from beginning of XV. century to 1465 when Nevâyî wrote his first divan is a transition period between Harezm Turkish and Chagatai Turkish. In the works of this period where sound, shape and word characteristics of former Turkish are partly maintained however the classic Chagatai Turkish language characteristics are also seen, the effect of other Turkish dialects with the occasion of vast cultural relations especially the effect of western Turkish is possible to see. One of the leading representatives of the pre-classical period is Gedâyî. Gedâyî's poetry has reached us as Dîvân. In this paper, the language elements of Old Turkish and Western Turkish in Gedâyî Dîvân which fully reflects the sound and shape characteristics of that period are tried to be determined and vocabulary of the work is studied accordingly. "Old Turkish" refers to Köktürk and Uighur Turkish.