Özbek Türkçesinde yeterlilik kategorisi

Abstract

Bir isim ile bir yardımcı fiilin ya da iki ayrı fiilin farklı bir kavramı karşılamak üzere bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiiller Türkçenin her döneminde karşımıza çıkmıştır. Birleşik fiiller içerisinde değerlendirilen yeterlilik fiili de gerek işlevi gerekse kullanılış özellikleri bakımından Türkoloji dünyasında üzerinde önemle durulan konulardan biri olmuştur. Türk yazı dilinin ilk dönemlerinden itibaren görülen ve fiilde belirtilen oluş veya kılışın mümkün veya muhtemel olup olmadığını gösteren yeterliliğin ifadesi Türkçede sadece yeterlilik fiiliyle değil, bu fiilin dışında kalan farklı söz dizimsel yapılarla da karşılanmıştır. Çağatay Türkçesinin günümüz mirasçılarından biri olarak kabul edilen ve Türkoloji araştırmaları içerisinde özellikli bir yere sahip olan Özbek Türkçesi de birleşik fiiller, özellikle de tasvirî yardımcı fiiller bakımından oldukça zengin bir yazı dili konumundadır. Özbek Türkçesinde yeterlilik ifadesi ol- “almak”, bo’l- “olmak”, bil- “bilmek”, yet- “yetmek” tasvir fiilleri ve mumkin “mümkün”, mayli “pekiyi, tamam, olur”, kerak “gerek” gibi isimlerle kurulmuş söz dizimsel yapılarla karşılanmaktadır. Çalışmamızda iktidar, imkân, olasılık, izin, yasak gibi anlamları ifade eden ve yeterlilik kategorisi içerisinde değerlendirilen bu yapılar üzerinde durulmuş, Özbek Türkçesiyle yazılmış eserlerden tespit edilen örnekler doğrultusunda, bu söz dizimsel yapılar, fonetik özellikleri, kullanılış şekilleri ve işlevleri bakımından incelenmiştir.

Compound verbs formed with the compounding of a noun and an auxiliary verb or two different verbs to meet a different concept are seen in every term of Turkish language. Potential verb takes place in the structures which are called compound verbs and it has been one of the most important topics in Turcology in terms of both its function and usage characteristics. Observed since the early periods of written Turkish language, dynamic modality demonstrate the possibility or capacity of the action or the process observed in the verb. The possibility modal is expressed not merely by the use of the morphological form, but also by the syntactic structure of other forms. Uzbek Turkish which is the contemporary heirs of Chagatai Turkish and having a special place in Turcology research is a rich literary language in terms of compound verbs especially descriptive verbs. They are stated in Uzbek Turkish with descriptive verbs such as ol- “to take”, bol- “to be”, bil- “to be able”, yet- “to be enough” and syntactic structures formed with nouns such as mumkin “possible”, mayli “alright, ok, sure” and kerak “necessary”. This study deals with these structures which are classified in dynamic modality category and mean competence, possibility, probability, permission, and prohibition. In accordance with examples determined from the works written in Uzbek Turkish; this syntactic structures phonetic features, usage types and functions are also studied.