Klâsik Türk şiirinde Bektaşîlik

Abstract

Klâsik Türk edebiyatı sahasında yapılan çalışmaların büyük bir çoğunluğunu metin neşri ve incelemeleri oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra neşredilmiş bir metnin tahlilinin yapıldığı çalışmalar da azımsanmayacak kadar çoktur. Özellikle de son yıllarda Arap harfli Türkçe metinlerin sayısındaki azalma araştırmacıları neşredilmiş bir metni konusu üzerinden çalışmaya yöneltmiştir. Elinizde bulunan bu çalışma, “Klâsik Türk Edebiyatında Bektaşîlik” adlı doktora tezinin gözden geçirilerek kitap biçimine getirilmiş hâlidir. Kitaba “Klâsik Türk Şiirinde Bektaşîlik” adının verilmesinin temel sebebi terimlerin/kavramların açıklanması noktasında yararlanılan kaynakların genellikle manzum metinlerden seçilmesi dolayısıyladır. Klâsik Türk edebiyatında Bektaşîliğin yerini konu edinen müstakil bir çalışmanın bulunmaması bu kitabın özgünlüğünü oluşturmaktadır. Kitabın giriş bölümünde, Anadolu’daki tasavvufî yapılanmaların oluşumları ve bu oluşumlara zemin hazırlayan etkenler hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca bu bölümde, kitabın sınırlılıkları, yararlanılan kaynaklar ve konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalar da belirtilmiştir. Kitapta, birinci bölümde öncelikli olarak Bektaşîlik tarikatının oluşumuna zemin hazırlayan dervişlerin faaliyetlerine değinilmiş, Bektaşîliğin doğuşu ve teşekkülü ile ilgili ortaya atılan görüşler sıralanmıştır. Daha sonra ise Bektaşîliğin tarikat yapılanmasına kadar geçirdiği süreç ve Balım Sultan’ın Bektaşîliğe getirdiği yenilikler değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Kitabın ikinci bölümünde Bektaşîlikten etkilenmiş ya da Bektaşîliğin etkisinde kaldığı; eski Türk inanışları, Melâmîlik, Yesevîlik, Kalenderîlik, Vefâîlik, Haydarîlik, Hurûfîlik, Ahîlik, Babâîlik gibi tasavvufî inançlar hakkında bilgiler verilmiştir. Açıklanmaya çalışılan terimlerin/kavramların ya da şairin/yazarın etkisinde kaldığı tasavvufî yapının belirlenebilmesi için bu bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Kitabın üçüncü bölümünde ise Alevî ve/veya Bektaşî olduğu tespit edilen şahsiyetlerin meydana getirdiği eserlerden hareketle Alevîlik ve Bektaşîliğe ait terimler/kavramlar derlenmiş, bu terimlerin/kavramların klâsik Türk şiirindeki kullanımları örneklendirilmiştir. Alevîlik ve Bektaşîlik terimleri/kavramları açıklanırken; terimin/kavramın literatürdeki kullanımı, klâsik Türk şiirinde yüklenen anlamlar, Alevî ve Bektaşî kültüründeki kullanımı şeklinde bir sıralama takip edilmiştir. Son olarak ise her açıklamadan sonra ilgili beyitler verilmiştir. Seçilen örneklerde ilgili terimler/kavramlar bold, ayetler ve hadisler ise bold- italik yazılmıştır. Ayrıca açıklaması yapılan terimin/kavramın mümkün olduğunca metinlerde geçen farklı kullanımları ve terimle/kavramla ilgili diğer kelime veya kelime grupları tırnak işareti içerisinde (“Âlem-i Gayb”, “Çâr-darb” vb. gibi) tanımlardan sonra sıralanmıştır. Bu çalışmayla birlikte aynı zamanda bir Alevî ve Bektaşî edebiyatı sözlüğü oluşturulmaya çalışılmıştır.