XV. yüzyıl Osmanlı düşünce hayatında gizli ilimler ve tasavvuf ilişkisi: Abdurrahman Bistâmî ve Akşemseddin üzerinden bir sorgulama

Abstract

Osmanlı düşünce tarihinde ilm-i hurûf, vefk, cefr ve simya gibi gizli ilimler söz konusu olduğunda ilk akla gelecek isimlerden birisi Abdurrahman Bistâmî’dir (öl. 858/1454). Onun kendini Bistâmî-meşreb şeklinde tanıtmasının muhtemel sebebi kendisini bir sûfî olarak, Üveysî yolla Bâyezîd-i Bistâmî’ye (öl. 234/848 [?]) bağlamasıdır. Böylece Bistâmî bir taraftan gizli ilimler, diğer taraftan da sûfî kimliği ile ön plana çıkmaktadır. Dönemin önde gelen bir diğer mutasavvıfı olan Akşemseddin (öl. 863/1459) ise tıp ilmiyle iştigal etmiş ve İstanbul’un fethini önceden keşfetmiş olmasına rağmen gizli ilimlere mesafeli durmuştur. Fatih Sultan Mehmed’e olan kırgınlığının altında da bir dünya imparatorluğu kurmak isteyen ve bu amaç doğrultusunda gelecekten haber veren, gizli ilim sahiplerine ihtiyaç hisseden Fatih’in Akşemseddin’den bu yöndeki ısrarlı taleplerinin yatıyor olması muhtemeldir. Diğer taraftan Akşemseddin’in şeyhi Hacı Bayram-ı Velî’nin ve akabinde Bayramîlik içinde de gizli ilimlere olan rağbetin bilinmesi bu bağlamda XV. yüzyılın ilk yarısında gizli ilimlerin dolaşımda olduğunu göstermektedir. Bu tebliğde, Abdurrahman Bistâmî ve Akşemseddin örnekleri üzerinden 15. yüzyıl Osmanlısında gizli ilimler ve tasavvufun nasıl bir ilişki içerisinde olduğu tartışılacaktır.