Kültürel değişme ve süreklilik bağlamında Aksaray Yöresi halk oyunları üzerine bir inceleme

Abstract

İnsanlar tarihsel süreç içerisinde duygularıyla düşüncelerini dışa vurabilmek için çevrelerindeki hayvan, bitki ve doğa olaylarını değişik sesler ve beden-el-kol-yüz hareketleriyle taklit etmişlerdir. İnsanların sergiledikleri bu taklit yeteneği zamanla ezgi ve üslupla yoğrularak farklı bağlamlarda sergilenen halk oyunlarını ortaya çıkarmıştır. Halk oyunları, meydana geldiği toplumun duygu, düşünce, heyecan, zevk ve mutluluklarını yansıtır ve yaşatır. Halk oyunları, yaratıldığı ve yaşatıldığı toplumun kültürel mirasına ait çok sayıda unsuru özünde barındırır. Bir yöreye ait halk oyunlarının yapısal dinamiklerinin (adlandırma, söz, müzik, ritim, sahneleme, çalgı aleti, kostüm, hareket cümlesi...) irdelenmesi, o bölgenin tarihi, coğrafi, kültürel ve sosyolojik yapısı hakkında bizlere bilgi verecektir. Sultan Kılıçarslan'ın "iyilerin, doğruların, salihlerin yaşadığı yer, salihlerin yurdu" anlamına gelen "Şehr-i Süleha" olarak adlandırdığı ve Kapadokya Bölgesinde yer alan Aksaray, tarihsel süreçte çeşitli medeniyetlerin kültürel mirasının yaşatıldığı ve aktarıldığı bir merkez olmuştur. Aksaray yöresinin kültürel mirasları içerisinde önemli yeri olan halk oyunları, keşfedilmeyi bekleyen zengin çeşitleriyle Türk halkbilimine kaynaklık edecektir. Türkiye'nin merkezinde, kavşak noktasında bulunan Aksaray birçok ilin kültüründen esinlenmiş ve etkilenmiştir. Bu tez çalışmasında Aksaray'da hangi halk oyunları oynanmaktadır? Aksaray yöresi halk oyunlarının çeşitli bileşenleri (adlandırma, söz, müzik, ritim, sahneleme, çalgı aleti, kostüm, hareket cümlesi...) nelerdir? Halkbilimi bağlamda Aksaray yöresi halk oyunlarının işlevleri nelerdir? Halkbilimi açısından Aksaray yöresi halk oyunları hangi bağlamlarda icra (performans) edilmektedir? Aksaray yöresi halk oyunları kültürel değişimden nasıl etkilenmiştir? Aksaray yöresi halk oyunları kültürel değişim sürecinde nasıl bir süreklilik sergilemektedir? sorularına yanıt vererek; Aksaray yöresi halk oyunlarını derleyerek ortaya koymak, ortaya konulan halk oyunları üzerine halkbilimi açısından bir inceleme yapmak için "İcra (Performans) Kuramına göre Aksaray yöresi halk oyunları hangi sosyal mekanlarda icra edildiğini ortaya koymak ve Türk halk oyunlarının Aksaray yöresi halk oyunları özelinde üstlenmiş olduğu günümüzdeki işlevlerini saptamaya çalışmak, kültürel değişim ve süreklilik bağlamında Aksaray yöresi halk oyunlarını incelemek, Aksaray'ın tanıtımına katkı sağlamak ve halk oyunları alanında araştırma yapanlar için literatüre katkı sunması amaçlanmaktadır. Çalışmanın giriş bölümünde; rit, ritüel, oyun, dans, halk oyunları, Aksaray yöresi halk oyunları genel bir bütünlük içerisinde ele alınmıştır. Halk oyunlarının halkbilimi disiplini içerisindeki yeri; rit-ritüelden bir sanat dalına doğru eviriliş süreci incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın amacı, önemi, sınırlılığı, yöntemi hakkında genel bir açıklama yapılmıştır. Aksaray yöresi halk oyunlarının halkbilimi disiplini içerisindeki konumu, halk oyunları ile ilgili yapılan bilimsel çalışmalar üzerine literatür taraması yapılarak ortaya konulmuştur. Birinci bölümde bir halkbilgisi yaratması olan halk oyunlarının oluşturulduğu bağlamı (ortamı) ortaya koymak için araştırma alanı olan Aksaray üzerine literatür taraması yapılarak Aksaray'ın tarihi, coğrafyası, ekonomisi, sosyal ve kültürel yapısı ele alınmıştır. Daha sonra Aksaray yöresinde oynanan halk oyunları üzerine yörenin sosyal ve kültürel bağlamında halkbilgisi derleme ve inceleme yöntemiyle Aksaray halk oyunlarıyla kurumsal bir kimlikle ilgilenen, geleneğin icracısı, aktarıcısı niteliğindeki kişilerle yüz yüze görüşmeler yapılmış, elde edilen bulgular, literatür bilgileri ışığında Aksaray yöresi halk oyunları ortaya konulmuştur. İkinci bölümde Aksaray yöresi halk oyunlarının hareket (figürsel) yapı, sololar ve çöküşler, müziksel yapı, motifler, oyunlar ve oyun serisi gibi iç yapı dinamiklerine; kıyafetler, oyunun liderliği, oyuncu sayısı, tutuşlar, oyuncuların cinsiyeti ve oyun araçları gibi dış yapı dinamiklerine; ortaya çıkışı ve bağırmalar gibi düşünsel yapı dinamiklerine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde Aksaray yöresi halk oyunları üzerine halkbilimi açısından bir inceleme yapmak için "İcra (Performans) Kuramına" göre Aksaray yöresi halk oyunlarının hangi sosyo-kültürel bağlamda icra edildiği, anlatıcı/icracı-oyuncu ve icracı/izleyici boyutları irdelenmiştir. Dördüncü bölümde Türk halk oyunlarının Aksaray yöresi halk oyunları özelinde sosyal ve kültürel değişme ve süreklilik bağlamında ele alınmıştır. Çalışmanın tamamında bütüncül olarak Aksaray yöresi halk oyunlarına ilişkin betimsel ve çıkarımsal (betimleme ve analiz yöntemleriyle) bir çalışma ortaya konulmuştur. Bu tez çalışmasıyla Aksaray yöresinde oynanan Kültür Bakanlığı tarafından tescillenmiş yöre halk oyunlarına ek olarak Lirdan, Naciye, Maya, Çapa, Bebek ve Kadı adlarında 6 kaşık oyunu tespit edilmiştir. Yöre oyunlarının iç yapı dinamikleri olan hareket (figürsel) yapı, sololar ve çöküşler, müziksel yapı, motifler, oyunlar ve oyun serisi; dış yapı dinamikleri olan kıyafetler, oyunun liderliği, oyuncu sayısı, tutuşlar, oyuncuların cinsiyeti ve oyun araçları ve düşünsel yapı dinamikleri olan ortaya çıkışı ve bağırmalar yörenin oyunları ile ilgilenen araştırmacılar, usta öğreticiler, müzisyenler, antrenörler ve oyunculara kaynaklık etmek için ortaya konulmuştur. Yörede son yıllarda popüler kültürün ortaya çıkardığı eğlence türleri düğünlerde, kına gecelerinde, sünnette, nişanda tercih edilmektedir. Aksaray'da halk oyunları resmi kurum ve kuruluşlar tarafından değil halk oyunlarına gönül vermiş kişiler tarafından yaşatılmaktadır. Yörede halk oyunları; antrenör, müzisyen, kostümcü, oyuncu, usta öğretici gibi farklı meslek kollarıyla kültür endüstrisine ve eğlence endüstrisine kaynaklık etmektedir. Son yıllarda Aksaray'da gerçekleştirilen ulusal ve uluslararası festivaller, Halk Oyunları Federasyonu tarafından gerçekleştirilen halk oyunları yarışmalarında tescillenmiş kendi halk oyunları sergilenerek yöre oyunları yavaş yavaş tüm ülkede tanınır hale gelmiştir.

In the historical process, people have imitated the animals, plants and natural events around them with different sounds and body-hand-arm-face movements in order to express their feelings and thoughts. This ability of imitation has been kneaded with melody and style over time, resulting in production of folk dances which exhibited in different contexts. Folk dances reflect the feelings, thoughts, excitement, pleasure and happiness of the society in which they occur and keep them alive. Folk dances contain many elements of the cultural heritage of the society in which they were created and made them live. Examining the structural dynamics of folk dances of a region (naming, lyric, music, rhythm, staging, instrument, costume, movement sentence provides valuable information about the historical, geographical, cultural and sociological structure of that region. Aksaray, located in the Cappadocia Region, which Sultan Kılıçarslan called "Şehr-i Süleha" meaning "the place where the wellness , and the righteous live, the home of the righteous", has been a center where the cultural heritage of various civilizations is kept alive and transferred in the historical process. Folk dances, which have an important place in the cultural heritage of the Aksaray region, will be the source of Turkish folklore with their rich varieties waiting to be discovered. Located in the center of Turkey, at the crossroads, Aksaray has been inspired and influenced by the cultures of many provinces. Consequently,this study is aiming to answer the following research questions. Which folk dances are played in Aksaray? What are the various components (naming, word, music, rhythm, staging, instrument, costume, movement sentence...) of folk dances in Aksaray region? What are the functions of folk dances in Aksaray region in the context of folklore? In which contexts are folk dances of Aksaray region performed in the folklore context? How were folk dances in Aksaray region affected by cultural developments? What kind of continuity do folk dances in Aksaray region exhibit in the process of cultural change? In order to compile and reveal the folk dances of the Aksaray region, to make a folkloric analysis on the folk dances put forward, to reveal in which social places the folk dances of the Aksaray region are performed and to determine the current functions that the Turkish folk dances have undertaken in the Aksaray region, folk dances are investigated according to the "Performance Theory" within this thesis. In other words, this study aimed to investigate the folk dances of Aksaray region in the context of cultural change and continuity, to contribute to the promotion of Aksaray and to shed light on those who do research in the field of folk dances. In the introduction part of the study, rite, ritual, plays, dance, folk dances, folk dances of Aksaray region are handled in a general integrity. The place of folk dances in the discipline of folklore; The evolution process from rit-ritual to an art branch has been tried to be examined. A general explanation was given about the purpose, importance, limitation and method of the study. The position of folk dances in Aksaray region within the discipline of folklore has been revealed by literature review on scientific studies on folk dances. In the first part of this study, an extensive literature review on Aksaray, which is the research area, Aksaray's history, geography, economy, social and cultural structure is presented. The aim with this is to reveal the context (environment) in which Aksaray's folk dances, which are a folklore creation, are made. Then, face-to-face interviews were held with people who are interested in Aksaray folk dances with a corporate identity, and who are the performers and transmitters of the tradition, with the method of compiling and examining folklore in the social and cultural context of the region, on the folk dances performed in the Aksaray region. the findings were discussed along with the literature and consequently, the folk dances of the Aksaray region were revealed.. In the second part, the internal structure dynamics of Aksaray region folk dances such as movement (figurative) structure, solos and collapses, musical structure, motifs, plays and series of plays; external structure dynamics such as outfits, leadership of the dance, number of dancers, grips, gender of dancers and dance tools; Intellectual structure dynamics such as the emergence and shouting are included. In the third chapter, in order to make a folkloric analysis on the folk dances of Aksaray region, according to the "Performance Theory", in which social context the folk dances of the Aksaray region are performed and the dimensions of the narrator/performer-dancer and performer/audience were examined. In the fourth chapter, Turkish folk dances are discussed in the context of social and cultural change and continuity, in particular the folk dances of Aksaray region. In the whole study, a descriptive and inferential study (with descriptive and analysis methods) about folk dances of Aksaray region has been put forward as a holistic approach. With this thesis, in addition to the local folk dances registered by the Ministry of Culture played in Aksaray region, 6 spoon dances named Lirdan, Naciye, Maya, Çapa, Bebek and Kadı were identified. Internal structure dynamics of regional plays such as movement (figurative) structure, solos and collapses, musical structure, motifs, plays and series of plays; external structure dynamics such as outfits, dance leadership, number of dancers, grips, gender of dancers and dance tools; The emergence and intellectual structure dynamics such as shouting have been put forward to be a source for researchers, master trainers, musicians, coaches and actors who are interested in the dances of the region. The types of entertainment that popular culture has created in the region in recent years are preferred in weddings, henna nights, circumcision and engagement. Folk dances in Aksaray are kept alive not by official institutions and organizations, but by people who have devoted themselves to folk dances. Folk dances in the region; It is a source for the culture and entertainment industry with different professions such as trainer, musician, costume designer, actor and master trainer. In recent years, national and international festivals held in Aksaray, and their own folk dances registered in the folk dance competitions organized by the Folk Dance Federation, have gradually become known throughout the country.